Trzydzieści trzy

S P I S   T R E Ś C I

Wstęp …………………………………………………………………………………. 4

ROZDZIAŁ I: Spadek w prawie polskim………………………………………….. 6

1.1. Pojęcie i cechy spadku…………………………………………………………..... 6

1.2. Pojęcie praw i obowiązków majątkowych….…………………………………….. 13

1.3. Otwarcie i nabycie spadku……...…………………………………………...…..... 14

ROZDZIAŁ II: Majątek spadku……………….…………………............................ 17

2.1. Aktywa spadku.…………………………………………………………………… 17

2.1.1. Prawa z przepisów części ogólnej kodeksu cywilnego…………………….........     17

2.1.2. Prawa rzeczowe…………………………………………….………................... 19

2.1.3. Prawa ze stosunków obligacyjnych…………………………….………………. 21

2.1.4. Prawa ze spadkobrania..………………………………………………………… 26

2.1.5. Prawa ze stosunków rodzinnych i opieki……………………………………...... 27

2.1.6. Prawa ze stosunków pracy………………………………………………...……. 28

2.1.7. Inne prawa wchodzące w skład aktywów spadku…………………………….... 30

2.2. Pasywa spadku……………………………………………………………………. 32

2.2.1. Obowiązki z przepisów części ogólnej kodeksu cywilnego…………………......32

2.2.2. Obowiązki rzeczowe……………………………………………………………..33           

2.2.3. Obowiązki ze stosunków obligacyjnych…………………………………………34

2.2.4. Obowiązki ze spadkobrania……………………………………………………...36

2.2.5. Obowiązki ze stosunków rodzinnych i opieki…………………………………...37

2.2.6. Obowiązki ze stosunków pracy………………………………………………….37

2.2.7. Inne obowiązki wchodzące w skład pasywów spadku…………………………. 38

2.3. Posiadanie i ekspektatywa jako majątek spadku…………………………………..40

ROZDZIAŁ III: Wyłączenia ze spadku……………………………………….…… 43

3.1. Wyłączenia podmiotowe………………………………………….……………..... 43

3.2. Wyłączenia przedmiotowe…………………………………..…………………..... 46

ROZDZIAŁ IV: Szczególne uprawnienia małżonka i osób bliskich zmarłego…... 49

Zakończenie…………………………………………………………………………... 53

Bibliografia…………………………………………………………………………… 55

Załączniki……………………………………………………………………………...     56       

WSTĘP

Prawo spadkowe reguluje skutki śmierci człowieka w postaci przejścia jego majątku na inne osoby. Fundamentem prawa spadkowego jest zasada, że po śmierci majątek zmarłego nie przepada. Śmierć osoby, której przysługiwało określone prawo, np. prawo własności, nie pociąga za sobą wygaśnięcia tego prawa. Podobnie sprawa wygląda ze stosunkami cywilnoprawnym, np. roszczeniami i zobowiązaniami wynikającymi z umów. Przechodzą one na inne osoby i trwają nadal, mimo że osoba która pierwotnie nimi dysponowała już nie żyje. Spadkobiercą można zostać albo na mocy ustawy, wówczas prawo wskazuje bowiem, kto dziedziczy po danej osobie, albo na mocy testamentu, czyli z mocy oświadczenia woli przyszłego spadkodawcy, co do tego, komu ma przypaść jego majątek po śmierci. Przedmiotem dziedziczenia jest każdorazowo spadek, czyli ogół praw i obowiązków zmarłego, które to przechodzą na spadkobierców, którzy stają się podmiotami praw i obowiązków po spadkodawcy).

Przedmiotem niniejszej pracy jest pojęcie oraz substrat spadku, określone w przepisach prawa polskiego. Jej celem jest próba usystematyzowania głównych cech spadku, ustalenia jego składu (aktywów oraz pasywów) oraz wskazania, które z praw i obowiązków spadkodawcy nie przechodzą na spadkobierców w drodze dziedziczenia.

Pierwszy rozdział pracy definiuje podstawowe pojęcia prawa spadkowego, takie jak spadek, jego otwarcie oraz nabycie, czy wreszcie, składające się na substrat spadku, prawa i obowiązki cywilnoprawne o charakterze majątkowym.

W rozdziale drugim autorka stara się określić, co wchodzi w skład spadku. Budowa rozdziału została oparta o podział na aktywa (prawa) oraz pasywa (obowiązki) spadku, gdzie, w kolejnych podrozdziałach, wymienione są najbardziej typowe prawa i obowiązki wchodzące w skład spadku. W rozdziale tym poruszona została również problematyka posiadania oraz ekspektatyw, jako substratów spadku.

Kolejny rozdział ukazuje, jakiego typu prawa i obowiązki są prawnie wyłączone spod substratów spadku. Autorka skonstruowała ten rozdział w oparciu o, zaproponowany przez wybitnego znawcę problematyki polskiego prawa spadkowego J. S. Piątowskiego, podział na wyłączenia podmiotowe oraz wyłączenia przedmiotowe ze spadku.

Ostatni rozdział niniejszej publikacji porusza problematykę szczególnych uprawnień małżonka oraz osób bliskich spadkodawcy, określoną legislacyjnie w przepisach artykułu 923 § 1 – 2 kodeksu cywilnego.

Niniejsza publikacja ma charakter syntetyczny. Autorka starała się zebrać i uporządkować najważniejsze informacje związane z pojęciem spadku, występujące w polskiej cywilistyce. Szczególnie przydatne w redagowaniu pracy były publikacje naukowe wybitnych polskich specjalistek w dziedzinie prawa spadkowego – E. Skowrońskiej – Bocian oraz E. Niezbeckiej.

ROZDZIAŁ I

Spadek w prawie polskim

1.1.          Pojęcie i cechy spadku.

Pojęcie spadku stanowi podstawowe pojęcie prawa spadkowego. Wskazuje w sposób ogólny, które z praw i obowiązków o charakterze cywilnoprawnym przechodzą na spadkobierców osoby zmarłej. Rozpatrywane pojęcie nie ma co prawda definicji legalnej, jednakże, zarówno doktryna, jak i orzecznictwo starają się ją zbudować na podstawie przepisów artykułu 922 § 1 – 3 kodeksu cywilnego. W piśmiennictwie nie ma co prawda pełnej zgodności co do charakteru art. 922 § 3 kodeksu cywilnego, w szczególności co do jego definicyjnego znaczenia. Jest przy tym zagadnieniem istotnym w tej kwestii to, że chodzić musi o definicję kodeksową, co z założenia mogłoby oznaczać, że powinna obowiązywać na gruncie całego prawa cywilnego. Należy jednak wskazać, że w tej kwestii przepisy art. 922 § 1 – 3 kodeksu cywilnego nie stanowią klasycznej definicji spadku, gdyż brak w nich wskazania, iż „spadkiem jest” lub też, że „spadek jest to”, określając jedynie jego cechy umożliwiające zaliczenie danego prawa lub obowiązku do spadku[1]. Wskazane cechy mają charakter konstytutywny, co ponosi za sobą określone konsekwencje – zarówno w wymiarze pozytywnym, jak i negatywnym. Kwestia pierwsza polega na tym, że różnorodność praw i obowiązków, brak uniwersalnej definicji praw majątkowych, pozwala na w miarę swobodne ich kwalifikowanie do spadku. Nieczytelność choćby jednego elementu konstytutywnego niewątpliwie zadanie to utrudnia[2]. Dlatego też należy zgodzić się z poglądami wskazującymi, że przepis art. 922 § 3 kodeksu cywilnego jest tylko punktem wyjścia do określenia kryteriów zaliczenia danych praw i obowiązków do spadku. A zatem kryteriami konstytutywnymi dla zaliczenia danego prawa lub obowiązku do spadku są te, które spełniają niniejsze przesłanki:

a)     mają charakter cywilnoprawny,

b)    mają charakter majątkowy,

c)     nie są ściśle związane z osobą zmarłego,

d)    nie przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy osoby te są spadkobiercami[3]^,[4],[5].

Określenie, że do spadku należą tylko prawa i obowiązki o charakterze cywilnoprawnym trzeba rozumieć  według powszechnie przyjętego w naszej doktrynie poglądu  szeroko. Obejmuje ono prawa i obowiązki wynikające nie tylko ze stosunków prawnych unormowanych w kodeksie cywilnym, ale także ze stosunków regulowanych przez ustawy szczególne, zaliczane do prawa cywilnego, np. prawo autorskie, a niekiedy nawet przepisy innych gałęzi prawa, jak to ma miejsce w przypadku prawa pracy[6]. Tak więc uprawnienie pracownika do żądania zapłaty należności ze stosunku pracy, które były już wymagalne za jego życia albo stały się wymagalne z chwilą rozwiązania umowy przez jego śmierć, przechodzi na spadkobierców, jeśli nie podlega wyłączeniu ze spadku ze względu na kryterium trzecie lub czwarte[7].

Rozstrzygające znaczenie dla uznania określonych praw lub obowiązków za cywilnoprawne w przyjętym tu rozumieniu mają bowiem nie oceny formalne, ale merytoryczny charakter stosunku prawnego, z którego te prawa lub obowiązki wynikają. Za cywilnoprawne należy uważać takie stosunki majątkowe, które opierają się na zasadzie autonomii stron uczestniczących w tych stosunkach, tzn. w których jedna strona nie jest podporządkowana drugiej[8].

Nie należą natomiast do spadku prawa i obowiązki wynikające ze stosunków o charakterze prawnoadministracyjnym, prawnofinansowym czy prawnokarnym. Przykładowo można tu wymienić: zobowiązania podatkowe, mimo, iż ordynacja podatkowa przewiduje ich przejęcie przez spadkobierców, a zatem wpływają one na wartość spadku, prawa i obowiązki oparte na zezwoleniu administracyjnym na wykonywanie określonej działalności albo koncesji na prowadzenie takiej działalności, prawa i obowiązki wynikające z pozwolenia na broń itp. Nie przechodzi na spadkobierców również obowiązek zapłaty grzywny orzeczonej w postępowaniu karnym, a postępowanie o ściągnięcie grzywny umarza się w razie śmierci skazanego.

W sposób nietypowy zostały też rozwiązane losy środków zgromadzonych na rachunku zmarłego członka otwartego funduszu emerytalnego. Połowa tych środków przekazywana jest małżonkowi w zakresie, w jakim środki te były przedmiotem małżeńskiej wspólności majątkowej. Druga połowa przypada podmiotom wskazanym przez zmarłego. Uprawnienia powyższe nie należą do spadku. Jednakże w razie braku osób wskazanych, druga połowa podlega dziedziczeniu na zasadach ogólnych[9].

Nie ma też charakteru cywilnoprawnego, i w konsekwencji, nie wchodzi w skład spadku uprawnienie do świadczeń emerytalnych i rentowych. Nawet prawo do świadczeń należnych do dnia śmierci uprawnionego przechodzi poza trybem spadkobrania  na osoby oznaczone przez odrębną ustawę, niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami.

Jak już zauważono wcześniej, do spadku należą tylko majątkowe prawa i obowiązki cywilnoprawne. W doktrynie cywilistycznej na ogół przyjmuje się, że prawami niemajątkowymi są te, które nie są bezpośrednio uwarunkowane interesem ekonomicznym uprawnionego[10]. Z tego punktu widzenia ogromna większość praw i obowiązków cywilnoprawnych ma charakter majątkowy. Bezspornie niemajątkowe są tylko dwie kategorie praw podmiotowych i sprzężonych z tymi prawami obowiązków:

- wszystkie prawa osobiste, związane z ochroną dóbr osobistych w rozumieniu przepisów art. 23 i 24 kodeksu cywilnego, tzw. „prawa osobistości”,

- prawa rodzinne, wynikające ze stosunków prawno rodzinnych, jednakże nie wszystkie, albowiem niektóre z nich, chociaż opierają się na więzi natury osobistej, mają określoną treść gospodarczą i są uwarunkowane interesem ekonomicznym uprawnionego, np. prawo do alimentacji[11].

Zgodnie z tym pojęcie spadku nakreślone przez przepis art. 922 kodeksu cywilnego nie rozciąga się na prawa osobiste i na prawa rodzinne zmarłego. Prawa osobiste osoby fizycznej, jak prawo do ochrony zdrowia, wolności, czci, tajemnicy korespondencji, prawo do nazwiska, wizerunku, twórczości artystycznej i wynalazczej itd., gasną z chwilą śmierci ich podmiotu i nie przechodzą na spadkobierców. Uprawnienie, przewidziane w niektórych przepisach szczególnych, oznaczonych osób do żądania ochrony określonych dóbr osobistych zmarłego jest, mimo mylącej niekiedy terminologii ustawowej, własnym prawem tych osób, a nie wynikiem przejścia na nie praw zmarłego. Gasną również ze śmiercią osoby fizycznej jej prawa rodzinne: prawa i obowiązki wynikające z małżeństwa lub z władzy rodzicielskiej, prawo żądania rozwodu, ustalenia lub zaprzeczenia ojcostwa albo macierzyństwa. Prawa i obowiązki rodzinne, które – choć oparte na stosunku osobistym – mają substrat majątkowy, także nie należą w zasadzie do spadku. Dzieje się tak z uwagi na trzecie kryterium, bowiem są one ściśle związane z osobą zmarłego. Szersze ujęcie problematyki praw i obowiązków majątkowych przedstawione zostanie w kolejnym podrozdziale pracy.

         Spośród praw i obowiązków majątkowych zmarłego, które są ściśle związane z jego osobą i wskutek tego nie wchodzą w skład spadku, należy wymienić:

- prawa i obowiązki o treści majątkowej wynikające ze stosunków rodzinnych;  największe znaczenie praktyczne wśród nich ma prawo do żądania dostarczenia środków utrzymania (alimentów) i odpowiadający mu obowiązek alimentacyjny, prawo to gaśnie z chwilą śmierci uprawnionego, a w razie śmierci zobowiązanego odpowiedni obowiązek nie przechodzi na jego spadkobierców;

- inne prawa majątkowe, które już z definicji nie mogą trwać dłużej niż przez okres życia uprawnionego (użytkowanie, służebności osobiste, prawo do renty przyznanej w razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, prawo dożywocia);

- niektóre umowne stosunki obligacyjne: należy jednak zauważyć, iż ze względu na panującą w polskim ustawodawstwie zasadę swobody umów, przepisy te mają w ogromnej większości charakter dyspozytywny, co znaczy że strony mogą uregulować swój stosunek zobowiązaniowy, a więc i prawa i obowiązki stron w razie śmierci jednej z nich, w sposób odmienny, aniżeli wynikałoby to z przepisów kodeksowych;

- prawo do zadośćuczynienia pieniężnego za krzywdę doznaną wskutek naruszenia dóbr osobistych, za wyjątkiem wypadków, gdy roszczenie z tego tytułu zostało uznane na piśmie lub powództwo zostało wytoczone za życia pokrzywdzonego[12].

         Czwarta z omawianych przesłanek, a więc przejście określonych praw i obowiązków cywilnoprawnych zmarłego na oznaczone osoby, niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami, jest przewidziane w rozmaitych przepisach szczególnych, których liczba w prawie polskim wykazuje tendencję wzrastającą. Najczęściej za pomocą tej konstrukcji ustawodawca stara się – ze względów społecznych – zapewnić ochronę interesów wskazanych w takich przepisach osób, choćby nie były one powołane do dziedziczenia. Dlatego sukcesja ta odrywa się od rozwiązań prawa spadkowego. Odpowiednie prawa i obowiązki nie należą wtedy do spadku, a ich przejście na określone osoby polega na następstwie szczególnym[13].  

Reasumując, z artykułu 922 kodeksu cywilnego wynika więc, że do spadku wchodzą prawa i obowiązki o charakterze majątkowym i cywilnoprawnym z wyjątkiem: praw i obowiązków niemajątkowych, praw i obowiązków ściśle związanych ze spadkodawcą, praw i obowiązków przechodzących na określone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami, obowiązki, które nie ciążyły na spadkodawcy, bo wygasły lub wynikały z umów rozwiązanych na skutek śmierci spadkodawcy oraz obowiązki związane z samym faktem śmierci spadkodawcy. Z artykułu tego wynika, jak się wydaje, jeszcze jedna istotna przesłanka pojęcia spadku, a mianowicie, że majątkowe prawa i obowiązki mogą być przedmiotem dziedziczenia tylko wtedy, gdy będą istnieć najmniej w chwili otwarcia spadku.

W sposób najpełniejszy tę przesłankę wyraził Sąd Najwyższy w wyroku z 24 września 2004 roku (II PK 25/04), w którym stwierdził, że nabycie prawa do akcji na zasadach preferencyjnych albo ekpektatywy tego prawa według kryteriów przewidzianych w art. 24 ustawy z dnia 13 lipca 1990 roku o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych[14] jest warunkiem ich przekształcenia w prawo do nieodpłatnego nabycia akcji na podstawie ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 roku o komercjalizacji i prywatyzacji. Oznacza to, że jeżeli pracownik w chwili śmierci nie był uprawniony, gdyż nie spełnił kryteriów nabycia prawa do akcji, do ich nabycia na zasadach preferencyjnych, to prawo to nie mogło wejść do spadku i tym samym stać się przedmiotem spadku, do którego byliby uprawnieni spadkobiercy. Równie ważna dla przedstawienia i rozumienia tej przesłanki spadku jest uchwała Sądu Najwyższego z 26 października 2005 roku (III BZP 1/05), stwierdzająca, że skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 424¹ k.p.c.) przysługuje od orzeczeń, które stały się prawomocne od 1 września 2004 roku. Spadkobierca strony, która zmarła po uprawomocnieniu się wyroku wydanego w tej sprawie, jest legitymowany do wniesienia skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia[15]. W uchwale tej Sąd zwrócił trafnie uwagę na to, że byt przyszłego roszczenia odszkodowawczego do wyrównania szkody wyrządzonej prawomocnym a niezgodnym z prawem orzeczeniem sądowym jako niewątpliwie majątkowego, zależy od wykorzystania przez uprawnionego ściśle związanego z nim środka prawnego, tj. skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. Prawem podmiotowym jest więc zarówno skarga, jak i roszczenie odszkodowawcze, co powoduje, że przysługuje ona temu, komu przysługuje roszczenie o odszkodowanie.

1.2. Pojęcie praw i obowiązków majątkowych.

Cywilnoprawny charakter praw i obowiązków, ze względu na metodę regulacji stosunków cywilnoprawnych opartą na równorzędności podmiotów i braku podporządkowania jednej strony drugiej, powinien być rozumiany, jak już o tym wspomniano, jak najszerzej. Oznacza to, że za mające charakter cywilnoprawny powinny być uznane zarówno te prawa i obowiązki, które wynikają z przepisów kodeksu cywilnego, jak i wynikające z kodeksu pracy, prawa spółdzielczego, autorskiego, handlowego itp.[16] Z punktu widzenia przepisów podatkowych[17] najistotniejsze jest kryterium majątkowe praw wchodzących do spadku. Jest to także najistotniejsze kryterium pojęcia praw i obowiązków podatkowych podatnika i płatnika, które przejmują ich spadkobiercy zgodnie z obowiązującą ordynacją podatkową.[18]  Na ogół za majątkowe uważa się te prawa i obowiązki, które mają wymiar ekonomiczny i są bezpośrednio uwarunkowane takim interesem uprawnionego czy zobowiązanego. Kryterium to nie jest jednak dostatecznie ścisłe, albowiem w niektórych sytuacjach identyczne roszczenie może mieć zarówno charakter majątkowy, jak i niemajątkowy, np. roszczenie o zaniechanie niektórych działań przez lokatora. Z tego też powodu w piśmiennictwie z zakresu prawa cywilnego wypracowano dodatkowe kryteria rozgraniczające majątkowy i niemajątkowy charakter praw i obowiązków. Kryteriami tymi są np. rodzaj dobra, którego dane prawo lub obowiązek dotyczy, charakter żądania pozwu, charakter korzyści, jakie uprawniony miał na widoku, dominujący charakter uprawnień lub obowiązków[19].

Kategorie praw i obowiązków, innymi słowy aktywów i pasywów spadku, mających charakter majątkowy można wyliczyć i przedstawić w sposób uporządkowany według poszczególnych ksiąg kodeksu cywilnego oraz przepisów prawa o charakterze cywilnym, a zamieszczonych w innych gałęziach prawa, np. rodzinnego, spółdzielczego, handlowego, pracy, wekslowego i czekowego, autorskiego i praw pokrewnych, bankowego itp.[20] Nie jest przy tym możliwe wyliczenie wszystkich tego rodzaju praw i obowiązków, albowiem przekraczałoby to ramy niniejszego opracowania. Dlatego też autorka postara się w swoich rozważaniach, w następnym rozdziale, wskazać w sposób ogólny i przykładowy najważniejsze prawa i obowiązki stanowiące aktywa i pasywa spadku, innymi słowy – majątek spadku.

1.3. Otwarcie i nabycie spadku.

         Analizując kodeksowe rozumienie pojęcia spadek, nie sposób nie odnieść się do dwóch innych terminów mających zasadnicze znaczenie dla ustalenia chwili przejścia praw i obowiązków zmarłego na spadkobierców, a mianowicie wyrażonych w przepisach artykułu 924 oraz 925 kodeksu cywilnego otwarcia spadku oraz nabycia spadku.

         Otwarcie spadku jest terminem techniczno – prawnym. Spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy. Sformułowanie „otwarcie spadku” określa więc skutki związane ze śmiercią osoby fizycznej w dziedzinie następstwa prawnego[21]. Fakt śmierci osoby fizycznej ustala się według kryteriów powszechnie przyjętych w medycynie (śmierć pnia mózgu), przy czym dowodem śmierci jest bądź akt zgonu, bądź postanowienie stwierdzające zgon lub orzeczenie o uznaniu za zmarłego[22]. Należy jednak podkreślić, że spadek otwiera się w chwili śmierci spadkodawcy, a nie w dniu jego śmierci. Tym samym istotne jest określenie nie tylko daty, ale i godziny zgonu. Osoby zmarłe w tej samej dacie, ale w różnych godzinach dziedziczą po sobie, inaczej niż w przypadku kommorientów, kiedy to domniemana chwila śmierci jest jednoczesna a przez to osoby te nie dziedziczą po sobie. W chwili otwarcia spadku następuje dziedziczenie, a więc następstwo prawne po osobie zmarłej o charakterze sukcesji uniwersalnej. Według stanu rzeczy istniejącego w tej chwili określa się: następców prawnych (spadkobierców) zmarłego, skład spadku (aktywa i pasywa majątkowe przechodzące na spadkobierców) oraz osoby uprawnione do zachowku po zmarłym[23].

         Nabycie spadku następuje z chwilą jego otwarcia. Znaczy to, że spadkobierca, niejako ex lege staje się podmiotem praw i obowiązków zmarłego należących do spadku. Nabycie spadku jest niezależne od woli i wiedzy uprawnionego oraz jakichkolwiek innych zdarzeń[24]. Nabycie spadku z chwili jego otwarcia ma jednak charakter jedynie tymczasowy, gdyż ustawa przyznaje mu prawo do odrzucenia spadku. Dodatkowo, w dwóch kodeksowych przypadkach nabycie spadku ma charakter nie tylko tymczasowy, ale również warunkowy. Chodzi tutaj o dziedziczenie przez dziecko poczęte, lecz jeszcze nienarodzone (nasciturus),które nabędzie spadek pod warunkiem, że urodzi się żywe – warunek zawieszający, oraz fundację ustanowioną przez spadkodawcę w testamencie. Od chwili nabycia spadku spadkobierca może objąć spadek we władanie, zarządzać nim i pobierać pożytki. Jego prawo podlega ochronie. Może więc żądać wydania spadku lub poszczególnych przedmiotów wchodzących w skład spadku od osoby, która włada spadkiem, ale spadkobiercą nie jest[25]. Jak już była mowa, skutki prawne nabycia spadku mogą być zniweczone wolą uprawnionego, w razie jego odrzucenia. Innym zdarzeniem niweczącym skutki prawne nabycia spadku jest orzeczenie sądowe uznające spadkobiercę za niegodnego dziedziczenia. W tych sytuacjach spadkobierca traktowany jest tak, jakby nie dożył otwarcia spadku, a więc dziedziczenie następuje z pominięciem tej osoby[26].

ROZDZIAŁ II

Majątek spadku

2.1. Aktywa spadku.

Aktywa spadku to prawa podmiotowe wchodzące w skład majątku spadkowego, takie jak np. prawo własności, roszczenie o wykonanie umowy lub naprawienie szkody, uprawnienie do wypowiedzenia umowy najmu itp. Widać tutaj doskonale, że w skład spadku wchodzą zatem prawa majątkowe, zarówno o względnym, jak i bezwzględnym charakterze. Jak wspomniano już wcześniej, wyliczenie wszystkich praw majątkowych o charakterze cywilnoprawnym nie jest możliwe. W dalszej części rozważań wyszczególnione zostały, z uwzględnieniem systematyki kodeksowej, najbardziej typowe prawa stanowiące aktywa spadku.

2.1.1. Prawa z przepisów części ogólnej kodeksu cywilnego.

         W skład spadku wchodzi prawo wierzyciela do żądania uznania za bezskuteczną w stosunku do niego umowy, którą zawarł dłużnik, a której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie jego roszczeniu. Do aktywów spadku należą również prawa wynikające z oświadczenia woli złożonego przez spadkodawcę innej osobie w sytuacji, gdy spadkodawca zmarł przed dojściem jego oświadczenia do adresata, chyba że co innego wynika z treści oświadczenia, z ustawy lub z okoliczności konkretnego przypadku. Podobnie rzecz się ma z prawami oferenta wynikającymi ze złożonej oferty. W tym przypadku brak jest również podstaw do wyłączenia spod dziedziczenia prawa przyjęcia oferty przez adresata[27]. Ze względu na to, że jest to prawo podmiotowe kształtujące, o charakterze majątkowym, podlega ono dziedziczeniu stosownie do przepisu art. 922 § 1 kodeksu cywilnego, a więc sensu stricte wchodzi ono w skład spadku. Warto w tym momencie przytoczyć również stanowisko Sądu Najwyższego w omawianej kwestii. Otóż Sąd Najwyższy podkreślił, że to czy oferta, która doszła do adresata za jego życia, może być przyjęta po jego śmierci przez jego spadkobierców, zależy od woli składającego ofertę, podlegającej ustaleniu z treści oferty oraz okoliczności sprawy[28]. Co prawda, Sąd Najwyższy wypowiedział się jeszcze przed wejściem w życie obecnie obowiązującego kodeksu cywilnego, to jednak należy przychylić się do zdania, iż zachowuje ono swoją aktualność.

         Również do aktywów spadku wynikających z przepisów ogólnych kodeksu cywilnego należy prawo spadkobierców do żądania unieważnienia umowy zawartej w trybie przetargu. Jeżeli spadkodawca zmarł po dowiedzeniu się o istnieniu przyczyny unieważnienia zawartej umowy, a przed upływem miesięcznego terminu, termin ten biegnie nadal w stosunku do spadkobiercy. Jeżeli spadkodawca nie wiedział o istnieniu przyczyny unieważnienia, miesięczny termin biegnie od chwili dowiedzenia się o niej przez spadkobiercę. Termin roczny biegnie, co oczywiste, w stosunku do spadkobiercy, jeżeli spadkodawca zmarł przed upływem roku od zawarcia umowy.[29]

         W skład aktywów spadku wchodzi również prawo uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia złożonego pod wpływem błędu lub groźby, jak również uprawnienia wynikające z przepisów o wyzysku (art. 388 kodeksu cywilnego).[30] Do tej grupy aktywów zaliczymy również prawo uchylenia się od zaspokojenia przedawnionego roszczenia (art. 117 § 2 kodeksu cywilnego) oraz prawa wynikające z czynności warunkowych i terminowych[31].

2.1.2. Prawa rzeczowe.

         Prawa rzeczowe to majątkowe prawa podmiotowe o charakterze bezwzględnym, mającym za przedmiot rzecz. Rzeczami w rozumieniu polskiego prawa cywilnego są materialne części przyrody w stanie pierwotnym lub przetworzonym, na tyle wyodrębnione (w sposób naturalny lub sztuczny), że w stosunkach społeczno – gospodarczych mogą być traktowane jako dobra samoistne[32].  Trzeba jednak poczynić tutaj zastrzeżenie, iż ustawodawca zaliczył do kategorii praw rzeczowych także prawa mające za przedmiot inne prawa majątkowe, a nie rzeczy jako przedmioty materialne, np. użytkowanie praw czy hipoteka na użytkowaniu wieczystym.

Zasadą jest, iż do aktywów spadku zalicza się wszelkie prawa rzeczowe, o ile nie zostały one ukształtowane przez ustawodawcę jako niedziedziczne, wygasające z chwilą śmierci uprawnionego. Nie budzi więc żadnych wątpliwości, iż do aktywów spadku należy prawo własności rzeczy oraz udziału we współwłasności, jak również prawo użytkowania wieczystego i związana z nim własność budynków i innych urządzeń wzniesionych przez użytkownika wieczystego na użytkowanym gruncie[33]. Ze względu na swój majątkowy charakter również  co do zasady, wchodzą w skład aktywów spadku ograniczone prawa rzeczowe. Nie wchodzą w skład spadku jedynie użytkowanie przez osobę fizyczną, które wygasa z chwilą śmierci użytkownika oraz służebności osobiste, które, ze względu na personalny charakter, również wygasają z chwilą śmierci uprawnionego. W odniesieniu jednak do służebności mieszkania można się umówić, że po śmierci uprawnionego służebność ta będzie przysługiwać jego dzieciom, rodzicom lub małżonkowi. Jednakże w tym przypadku służebność ta będzie przysługiwała określonym podmiotom jako ich własne prawo, a nie przechodzące w drodze dziedziczenia[34].

         W skład aktywów spadku wchodzą również inne prawa rzeczowe, jak zastaw oraz hipoteka, jednakże jedynie z wierzytelnością, którą zabezpieczają oraz tzw. prawa spółdzielcze, czyli spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego, spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego oraz prawo do domu jednorodzinnego[35]. Definitywne uzyskanie tych praw przez następców prawnych członka spółdzielni przez wiele lat uzależnione było od uzyskania członkostwa spółdzielni, a także dokonania określonych w prawie spółdzielczym „czynności zachowawczych”. W odniesieniu do spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego sankcją za niedokonanie tych czynności było wygaśnięcie prawa do lokalu. W obecnym stanie prawnym własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego może przysługiwać osobie niebędącej członkiem spółdzielni mieszkaniowej bez konieczności dokonania przez nią żadnych czynności zmierzających do zachowania swojego prawa, a więc – uogólniając – prawo to wchodzi w skład aktywów spadku i to od chwili jego powstania, przy czym nie jest ważne czy spadkobierca zdążył zamieszkać w określonym lokalu[36].

         Jeśli chodzi o uprawnienia związane z własnością, takie jak roszczenie windykacyjne, negatoryjne czy służące właścicielowi tzw. roszczenia uzupełniające to, ze względu na ich ścisły związek z prawem własności, służą tylko temu podmiotowi, któremu prawo to przysługuje. Innymi słowy, stanowiąc emanację prawa własności, podążają za tym prawem, a więc stanowić będą aktywa spadku w przypadku rzeczy, objętych prawem własności spadkodawcy.

2.1.3. Prawa ze stosunków obligacyjnych.

         Zobowiązanie jest to rodzaj stosunku cywilnoprawnego o swoistych cechach wskazanych w odpowiednich normach prawa zobowiązań, znajdujących się w księdze trzeciej kodeksu cywilnego. Zgodnie z istotą zobowiązania zamieszczoną w artykule 353 kodeksu cywilnego, polega ono na tym, że wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, a dłużnik powinien świadczenie spełnić. Samo świadczenie, jako przedmiot zobowiązania, może polegać na działaniu albo na zaniechaniu. Podmiotem uprawnionym w stosunku zobowiązaniowym jest wierzyciel, np. obdarowany, potrącony przez samochód, pożyczkodawca, natomiast podmiotem zobowiązanym – dłużnik[37].

Zasadą polskiej cywilistyki jest to, że na spadkobierców przechodzą prawa wynikające ze stosunków zobowiązaniowych, których podmiotem był spadkodawca. Dziedziczeniu podlegają prawa niezależnie od źródła, z którego dany stosunek powstał[38].I tak, dziedziczeniu podlega roszczenie o wydanie korzyści uzyskanej bez podstawy prawnej (bezpodstawne wzbogacenie). Odnosi się to także do praw z gry i zakładu, mimo że zobowiązanie, z którego wynikają, może mieć charakter zobowiązania naturalnego[39].

         Na spadkobierców poszkodowanego przechodzi roszczenie o naprawienie szkody majątkowej. Zasada ta odnosi się zarówno do odpowiedzialności deliktowej, jak i kontraktowej. Stwierdził to również Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 4 marca 1966 roku (II PR 35/66), w którym przyjął, że w skład spadku wchodzi roszczenie o naprawienie szkody spowodowanej uszkodzeniem ciała lub wywołanej rozstrojem zdrowia. W chwili śmierci uprawnionego wygaśnie natomiast jego roszczenie o wyłożenie z góry sumy potrzebnej na koszty leczenia lub – w wypadku powstania inwalidztwa – sumy potrzebnej na przygotowanie do innego zawodu. Wygaśnie również roszczenie o zasądzenie renty, określonej w art. 444 § 2 kodeksu cywilnego, a to ze względu na jej alimentacyjny charakter, a co za tym idzie – ścisłe związanie z osobą zmarłego. To samo dotyczy renty już zasądzonej – roszczenia uprawnionego wygasną i nie wejdą w skład spadku. Jak jednak podkreśla się w doktrynie i orzecznictwie, roszczenia o wypłatę zaległych rat rentowych, wymagalnych w chwili śmierci uprawnionego są dziedziczne i wchodzą w skład aktywów spadku. Roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne związane z naruszeniem dobra osobistego określone w art. 448 Kodeksu cywilnego jest dziedziczne, o ile zostało uznane na piśmie albo gdy powództwo wytoczono za życia pokrzywdzonego – spadkodawcy[40].

         W odniesieniu do umów obligacyjnych, należy wyrazić ogólną zasadę, iż wierzytelności przysługujące zmarłemu spadkodawcy są dziedziczne i wchodzą w skład spadku. Związane jest to z regułą, iż śmierć jednej ze stron umowy nie prowadzi do unicestwienia istniejącego stosunku prawnego[41]. Na spadkobierców przechodzą więc roszczenia odszkodowawcze wynikające z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Nie ma przy tym znaczenia czy uprawnienia wynikające z określonej umowy były ściśle związane z jej podmiotami. Przedmiotem dziedziczenia nie są bowiem prawa składające się na treść umowy, lecz powstające w wyniku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania roszczenia. Tym samym przedmiot dziedziczenia nie jest ściśle związany z osobą spadkodawcy[42]. Zasada dziedziczności praw umownych doznaje jednakże pewnych ograniczeń. Ogólnie należy stwierdzić, że wygasają te umowy, w których spełnienie lub przyjęcie świadczenia uzależnione jest od osobistych przymiotów zarówno wierzyciela, jak i dłużnika. Wyłączenie dziedziczenia pewnych praw umownych może wynikać z przepisów ustawy, ale także z woli stron. W ramach swobody umów strony mogą postanowić, że łączący je stosunek umowny wygaśnie w chwili śmierci jednej ze stron.

         W skład spadku wchodzą prawa i obowiązki wynikające z umowy najmu, której przedmiotem nie jest mieszkanie. W wypadku gdy chodzi o najem mieszkania, przepisy artykułu 691 kodeksu cywilnego przewidują przejście praw umownych na osoby bliskie najemcy, które stale z nim mieszkały w chwili śmierci. W razie braku takich osób stosunek najmu wygasa[43].

         Również prawa wynikające z umowy ubezpieczenia, niezależnie od tego czy umowa dotyczy nieruchomości, czy rzeczy ruchomej, przechodzą na spadkobierców osoby fizycznej. Wypada jednak zwrócić uwagę, że ubezpieczenie osobowe zawiera pewne elementy osobiste. Rzutuje to na dziedziczność wynikających z tej umowy praw. Kodeks cywilny wyraźnie wskazuje, że suma ubezpieczenia przypadająca uprawnionemu nie należy do spadku po ubezpieczonym. Suma ubezpieczenia przypada osobie lub osobom wskazanym przez ubezpieczonego, a jeżeli w chwili śmierci ubezpieczonego nie ma osób uprawnionych do otrzymania sumy ubezpieczenia, przypada ona najbliższej rodzinie ubezpieczonego w kolejności ustalonej w ogólnych warunkach ubezpieczenia, chyba że umówiono się inaczej. (art. 831 § 1 – 3 kodeksu cywilnego). Wyznaczenie uprawnionego nie musi polegać na określeniu imiennym. Wystarczy określenie w sposób zapewniający identyfikację uprawnionego, np. przez ogólnie wskazanie (mąż, dziecko itp.).[44]

         Prawa wspólnika spółki cywilnej przechodzą na jego spadkobierców tylko wówczas, gdy takie zastrzeżenie zawarte zostało w umowie spółki. Jeżeli umowa spółki nie zawiera odpowiedniego postanowienia, stosuje się reguły odnoszące się do wystąpienia wspólnika ze spółki. Powstaje wówczas konieczność dokonania stosownych rozliczeń z pozostałymi wspólnikami ze względu na rozwiązanie umowy. Spadkobierca zmarłego staje się, zgodnie z ogólną zasadą przyjętą w art. 922 § 1 kodeksu cywilnego, podmiotem praw powstałych w wyniku rozwiązania umowy[45]. Sąd Najwyższy wskazał, że do spadku należy roszczenie o wypłatę wartości udziału zmarłego wspólnika oraz inne uprawnienia majątkowe, które mogą być realizowane w czasie przynależności wspólnika do spółki, albo dopiero z chwilą ustąpienia ze spółki[46].

         Zasadniczo w skład aktywów spadku wchodzą prawa wynikające z umowy darowizny. Na spadkobierców obdarowanego przechodzi roszczenie o wykonanie darowizny, natomiast spadkobiercom darczyńcy przysługuje prawo odwołania darowizny już wykonanej z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego. Spadkobiercy mogą odwołać taką darowiznę tylko wtedy, gdy darczyńca w chwili śmierci był uprawniony do odwołania darowizny lub gdy obdarowany umyślnie pozbawił życia darczyńcę lub umyślnie wywołał rozstrój zdrowia, którego skutkiem była śmierć darczyńcy[47]. Spadkobiercy darczyńcy mogą domagać się wypełnienia polecenia nałożonego w umowie na obdarowanego. Jeżeli darczyńca odwołał darowiznę, ale przed jego śmiercią nie nastąpił zwrot przedmiotu odwołanej darowizny, prawa wynikające z tego odwołania przechodzą na spadkobierców[48].

         W skład aktywów spadku wchodzą, co do zasady, prawa wynikające z umowy przedwstępnej[49]. Skutek taki nastąpi niezależnie od tego, czy termin zawarcia umowy przyrzeczonej upłynął przed czy też już po śmierci spadkodawcy. Wyłączenie dziedziczności nastąpi wtedy, gdy podmiotem umowy przyrzeczonej – z uwagi na jej treść, przepis ustawy lub właściwość świadczenia – mógł być tylko zmarły. Na spadkobierców przechodzi roszczenie odszkodowawcze wynikające z art. 390 § 1 kodeksu cywilnego, jak również wskazane w kolejnym paragrafie tego artykułu roszczenie o zawarcie umowy przyrzeczonej. Na spadkobierców przechodzi też prawo odstąpienia od umowy, prawo zatrzymania zadatku, a także prawo domagania się zapłaty kary umownej.

         Przyjmuje się również, że chociaż kodeks cywilny przewiduje ich niezbywalność, w skład aktywów spadku wchodzą prawa odkupu oraz pierwokupu. Przewidziana ustawą niezbywalność oznacza jedynie zakaz przenoszenia tych praw w drodze czynności prawnych inter vivos, nie wyłączając ich przenoszenia w drodze czynności mortis causa. Można zatem uznać, iż ustawodawca nie zrównuje niezbywalności prawa z jego niedziedzicznością[50]. Świadczyć o tym może chociażby uregulowanie zawarte w przepisie artykułu 266 kodeksu cywilnego, przewidujące wygaśnięcie użytkowania ustanowionego na rzecz osoby fizycznej w chwili jej śmierci, mimo że artykuł 254 kodeksu cywilnego przewiduje niezbywalność tego prawa. Podobnie przepis art. 445 § 3 kodeksu cywilnego wskazuje przesłanki dziedziczenia roszczenia o zadośćuczynienie w formie pieniężnej, mimo że artykuł 449 kodeksu cywilnego określa przesłanki zbywalności roszczeń z artykułów 444 – 448 kodeksu cywilnego, a więc także roszczenia o zadośćuczynienie w formie pieniężnej. Oznacza to, że ustawodawca odróżnia zakaz lub ograniczenia w zakresie przenoszenia praw w drodze czynności inter vivos od wyłączenia danego prawa spod sukcesji generalnej. Jeżeli zatem brak jest normy przewidującej wygaśnięcie prawa z chwilą śmierci osoby uprawnionej, a prawo ma charakter majątkowy, nie jest ściśle związane z osobą zmarłego i nie przechodzi na określone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami, podlega dziedziczeniu zgodnie z artykułem 922 § 1 kodeksu cywilnego[51].

2.1.4. Prawa ze spadkobrania.

         W wyniku otwarcia spadku, na spadkobierców przechodzą nie tylko prawa i obowiązki, których podmiotem był spadkodawca, ale powstają jeszcze dla spadkobierców inne prawa i obowiązki, także o charakterze majątkowym. Z reguły podlegają one dziedziczeniu w razie śmierci zobowiązanego lub uprawnionego. Typowym przykładem ilustrującym powyższą tezę są uprawnienia wynikające z zapisu. Zapisem określa się dyspozycję spadkodawcy, którą nakłada na spadkobiercę lub zapisobiorcę obowiązek dokonania pewnego przysposobienia majątkowego na rzecz innej osoby[52]. Osoba ta nie staje się spadkobiercą a jedynie z chwilą otwarcia spadku uzyskuje roszczenie o wykonanie zapisu. Innymi słowy, w chwili otwarcia spadku powstaje stosunek zobowiązaniowy pomiędzy osobą zobowiązaną do wykonania zapisu a osobą uprawnioną. Roszczenia stąd wynikające podlegają dziedziczeniu zgodnie z ogólnymi zasadami[53].

         Szczególna sytuacja występuje w odniesieniu do praw wynikających z polecenia, czyli rozrządzenia testamentowego, które nakłada na spadkobiercę lub zapisobiorcę obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania bez czynienia kogokolwiek wierzycielem. Uprawnienia wynikające z polecenia wchodzą w skład spadku[54]. Wynika to z istoty dziedziczenia. Spadkobierca wchodzi w sytuację prawną spadkodawcy, a więc także staje się podmiotem uprawnienia, którego nie może realizować w drodze zastosowania przymusu państwowego.

         Również roszczenia z tytułu zachowku wchodzą w skład spadku po zmarłym zapisobiercy, stanowiąc jego aktywa. W tym przypadku mamy jednak do czynienia z pewnymi ograniczeniami. Zgodnie z przepisem artykułu 1002 kodeksu cywilnego, roszczenie takie przechodzi na spadkobierców osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca taki należy do kręgu uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy. Przejście roszczenia z tytułu zachowku zatem zależeć będzie od sytuacji spadkodawcy uprawnionego z tego tytułu.

         Na spadkobierców przechodzi również prawo złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, jeżeli spadkodawca zmarł przed złożeniem takiego oświadczenia.

2.1.5. Prawa ze stosunków rodzinnych i opieki.

         Prawo rodzinne zajmuje się szeroko rozumianą rodziną i stosunkami prawnymi, jakie zachodzą w rodzinie, zarówno majątkowymi jak i niemajątkowymiwynikającymi z małżeństwa, pokrewieństwa oraz opieki i kurateli. Dziedziczeniu podlegają prawa wynikające z małżeńskiej wspólności majątkowej. Prawo małżonka do żądania ustalenia udziałów w majątku wspólnym z uwzględnieniem stopnia, w jakim przyczynił się do powstania majątku wspólnego, podlega dziedziczeniu w ograniczonym zakresie. Spadkobiercy małżonka mogą wystąpić z takim żądaniem wówczas, gdy spadkodawca wytoczył powództwo o unieważnienie małżeństwa lub o rozwód albo wystąpił o orzeczenie separacji. Na spadkobierców przechodzi również prawo żądania zwrotu świadczeń typu alimentacyjnego, jeżeli środki utrzymania lub wychowania zostały dostarczone przez osobę, która nie była do tego zobowiązana lub była zobowiązana w dalszej kolejności[55].

2.1.6. Prawa ze stosunków pracy.

      Prawo pracy odnosi się do pewnego zespołu norm regulujących fragment życia społecznego związanego ze świadczeniem pracy przez obywateli. Są to nie tylko normy prawne w prawno – konstytucyjnym znaczeniu (ustawy, akty podustawowe),  ale także pewne szczególne akty, które nie są normami w prawno – konstytucyjnym znaczeniu i które nie występują w innych gałęziach  prawa poza prawem pracy np. statuty, regulaminy pracy, układy zbiorowe pracy[56].

Stosunki pracy uregulowane zostały w odrębnym akcie prawnym – Kodeksie pracy[57]. Nie znalazły tam jednak wyczerpującego uregulowania skutki prawne śmierci pracodawcy i pracownika w odniesieniu do przysługujących im praw i obowiązków związanych ze stosunkiem pracy. W braku takich uregulowań skutki zdarzenia prawnego, jakim jest śmierć jednej ze stron stosunku pracy należy oceniać według norm kodeksu cywilnego, jeżeli nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy[58]. Śmierć pracownika pociąga zatem za sobą wygaśnięcie stosunku pracy. Prawa majątkowe ze stosunku pracy przechodzą w równych częściach na małżonka oraz inne osoby spełniające warunki wymagane do uzyskania renty rodzinnej w myśl przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin[59]. Zgodnie z tym ogólnym uregulowaniem, prawa majątkowe pracownika ze stosunku pracy zostały wyłączone ze spadku i przechodzą na określone osoby, niezależnie od tego czy są one spadkobiercami. W braku jednak takich osób, prawa majątkowe ze stosunku pracy wchodzą w skład spadku stanowiąc jego aktywa i podlegają dziedziczeniu zgodnie z ogólnymi regułami kodeksu cywilnego. W skład spadku po pracowniku, który nie pozostawił małżonka ani innych osób spełniających warunki wymagane do uzyskania renty rodzinnej, wejdą zatem roszczenie o odszkodowanie przewidziane w art. 56 kodeksu pracy oraz prawo do ekwiwalentu pieniężnego, gdy urlop nie został wykorzystany w danym roku kalendarzowym z uwagi na wygaśnięcie stosunku pracy z powodu śmierci pracownika. W takiej sytuacji powstaje roszczenie o charakterze majątkowym, które – w braku przepisów szczególnych – podlega ogólnym regułom artykułu 922 kodeksu cywilnego. Okoliczność, że pracownik nie był podmiotem takiego roszczenia, nie wyklucza jego wejścia w skład spadku[60].

2.1.7. Inne prawa wchodzące w skład aktywów spadku.

         Prawa majątkowe związane z członkostwem w spółdzielni, które przysługiwałyby członkowi w razie wystąpienia z niej, należą do spadku stanowiąc jego aktywa. Chodzi w szczególności o prawo do wkładu, udziału oraz części nadwyżki bilansowej. Dziedziczenie udziału zależy jednak od woli członka spółdzielni. Zgodnie bowiem z przepisem artykułu 16 § 3 Prawa spółdzielczego[61] członek spółdzielni może w deklaracji lub w odrębnym oświadczeniu złożonym spółdzielni wskazać osobę, której spółdzielnia obowiązana jest wypłacić po jego śmierci udziały. W takiej sytuacji prawo do udziału nie wchodzi w skład spadku[62].

         Zasadą jest, że również prawa wspólników osobowych spółek handlowych wchodzą w skład spadku. Prawa wspólnika spółki jawnej oraz spółki partnerskiej przechodzą na spadkobierców wspólnika, jeżeli umowa spółki nie postanawia inaczej[63]. Dziedziczone są również prawa wspólnika spółki komandytowej. Śmierć komandytariusza nie stanowi przyczyny rozwiązania spółki. Jeżeli komandytariusz pozostawił kilku spadkobierców, powinni oni wskazać spółce jedną osobę do wykonywania ich praw. Podział udziału komandytariusza w majątku spółki między spadkobierców jest skuteczny wobec spółki jedynie za zgodą pozostałych wspólników. Na spadkobierców ustępującego wspólnika spółki jawnej, partnerskiej i komandytowej przechodzi udział tego wspólnika oraz prawo do odpowiedniej części zysków[64].

Co zaś tyczy się spółek kapitałowych prawa handlowego  sytuacja prawna udziałów zmarłego wspólnika jest bardziej skomplikowana. Przykładowo, umowa spółki z ograniczoną odpowiedzialnością może ograniczyć lub wyłączyć wstąpienie do spółki spadkobierców w miejsce zmarłego wspólnika. Prawa takiego wspólnika nie wchodzą wówczas w skład spadku. Konieczne jest natomiast określenie warunków spłat spadkobierców niewstępujących do spółki. Spadkobiercy uzyskują własne prawo do otrzymania stosownych spłat, które powstaje w chwili otwarcia spadku. Jeżeli umowa spółki nie wyłącza wstąpienia spadkobierców w miejsce zmarłego wspólnika, wstępują oni do spółki i wykonują swoje prawa działając co do zasady, przez wspólnego przedstawiciela, a w jego braku samodzielnie. Prawa majątkowe akcjonariuszy spółki akcyjnej podlegają dziedziczeniu według zasad ogólnych. Postanowienia statutu uzależniające przeniesienie akcji imiennych od zgody spółki lub ograniczające je w inny sposób nie mają zastosowania do przejścia akcji w drodze sukcesji generalnej[65].

         Również sumy znajdujące się na rachunku bankowym spadkodawcy wchodzą w skład spadku zgodnie z regułami ogólnymi. W postanowieniu z 15 kwietnia 1997 roku (I CKU 30/97)[66] Sąd Najwyższy przyjął, że spadkobiercy nabywają spadek w stanie istniejącym w chwili jego otwarcia, co w odniesieniu do wierzytelności z rachunków bankowych spadkodawcy oznacza, że wchodzą one w skład spadku w takim zakresie, w jakim istniały w chwili śmierci spadkodawcy.

         Na spadkobierców przechodzą autorskie prawa majątkowe oraz prawa do patentu, jak i sam patent, a także prawa ochronne udzielone na wzór użytkowy.

2.2. Pasywa spadku.

         Na podstawie artykułu 922 § 1 kodeksu cywilnego, obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą na spadkobierców, a ściślej rzecz ujmując, obciążając aktywa tworzące spadek, rodzą po stronie spadkobierców zmarłego obowiązek ich uregulowania. W rzeczywistości więc długi spadkowe (pasywa spadku) obniżają wartość spadku. Na tle przepisów prawa spadkowego długi spadkowe można podzielić na dwie kategorie: długi powstałe za życia spadkodawcy przechodzące na spadkobierców w chwili otwarcia spadku oraz długi spadkowe nieistniejące za jego życia, ale powstałe w chwili otwarcia spadku lub później. Należy jednak podkreślić, że dla odpowiedzialności spadkobiercy nie ma znaczenia moment powstania długu obciążającego spadek. Za wszystkie długi ponosi on bowiem osobistą odpowiedzialność zgodnie z zasadami prawa spadkowego.

2.2.1. Obowiązki z przepisów części ogólnej kodeksu cywilnego.

         Do obowiązków (pasywów) wchodzących w skład spadku, a wynikających z przepisów ogólnych kodeksu cywilnego zaliczyć należy:

A.   obowiązki wynikające z oświadczenia woli złożonego przez spadkodawcę innej osobie w sytuacji, gdy spadkodawca zmarł przed dojściem jego oświadczenia do adresata, chyba że co innego wynika z treści oświadczenia, z ustawy lub z okoliczności konkretnego przypadku,

B.    obowiązki złożenia oświadczenia woli ciążące na spadkodawcy, jeżeli oświadczenie takie ma dotyczyć stosunków majątkowych podlegających dziedziczeniu, obowiązek taki może być, na podstawie przepisu art. 64 kodeksu cywilnego, stwierdzony sądownie również w stosunku do spadkobierców zmarłego,

C.    obowiązki oferenta wynikające ze złożonej oferty, chyba że co innego wynika z treści oferty lub charakteru stosunku, który powstałby w wyniku przyjęcia oferty,

D.   obowiązki wynikające z działania spadkodawcy niebędącego organem osoby prawnej w imieniu tej osoby, z działania jako organ osoby prawnej z przekroczeniem umocowania albo z działania w imieniu osoby prawnej nieistniejącej, jak również z działania jako rzekomy pełnomocnik (falsus procurator),

E.    obowiązki wynikające z czynności warunkowych i terminowych[67].

2.2.2. Obowiązki rzeczowe.

         Obowiązki związane z prawem własności nieruchomości, nałożone na właściciela przez przepisy prawa sąsiedzkiego (art. 144 i n. kodeksu cywilnego) i przez przepisy szczególne, a także obowiązki odpowiadające uprawnieniom właściciela wynikającym z przepisów o ochronie własności przechodzą na spadkobierców, stanowiąc pasywa prawnorzeczowe spadku, pod warunkiem jednakże, iż przejdzie na nich prawo własności. Ciążą one na podmiotach, które określone są przez sytuację prawnorzeczową, w której się znajdują[68]. Przejście na spadkobiercę prawa własności rzeczy w drodze dziedziczenia oznacza jego wejście w określoną sytuację prawnorzeczową – sytuację właściciela. Z tym zdarzeniem związany jest skutek w postaci stania się podmiotem opisanych obowiązków.

Dodatkowo, warto zaznaczyć, iż jeżeli spadkodawca uzyskał własność nieruchomości w wyniku zawarcia umowy dożywocia, na spadkobierców przechodzą obowiązki wynikające z tej umowy wraz z przejściem własności nieruchomości.

2.2.3. Obowiązki ze stosunków obligacyjnych.

         Podobnie jak w przypadku wchodzących do aktywów spadku praw wynikających ze stosunków zobowiązaniowych, również i obowiązki wynikające z tych stosunków co do zasady wchodzą w skład spadku, stanowiąc jego pasywa i to bez względu na źródła, z których dany stosunek powstał.

         Do pasywów spadku należą obowiązki zwrotu korzyści uzyskanej bez podstawy prawnej (z bezpodstawnego wzbogacenia). Analogiczna sytuacja odnosi się do obowiązków wynikających z gry i zakładu, choć, jak już podkreślano, zobowiązania takie mogą mieć charakter zobowiązań naturalnych. Należy dodatkowo przyjąć, że dziedziczeniu podlega obowiązek wydania przedmiotu świadczenia niegodziwego lub zwrotu jego wartości, jeśli w stosunku do spadkodawcy sąd orzekł przepadek na rzecz Skarbu Państwa. Nie jest bowiem uzasadnione odstępowanie od ogólnej reguły dziedziczenia obowiązków majątkowych. Związek z osobą zobowiązanego spadkodawcy nie jest ścisłym związkiem, o którym mowa w przepisie art. 922 § 2 kodeksu cywilnego[69]. Przepis ten stanowi wyjątek od zasady wyrażonej w art. 922 § 1 kodeksu cywilnego i nie powinien być wykładany rozszerzająco.

         Również obowiązek odszkodowawczy przechodzi na spadkobierców podmiotu ponoszącego odpowiedzialność za powstałą szkodę. Reguła ta odnosi się zarówno do odpowiedzialności deliktowej, jak i kontraktowej. Jeśli chodzi o obowiązki odszkodowawcze, należy podkreślić, iż wchodzą one w skład spadku bez żadnych ograniczeń, jeżeli tylko stanowią korelat uprawnień omówionych w trzecim akapicie podrozdziału 2.1.3. niniejszego rozdziału. Dodatkowo, wskazać należy na fakt, iż zgodnie z przyjętą linią orzeczniczą[70], również obowiązki odszkodowawcze określone w przepisie artykułu 422 kodeksu cywilnego, a więc odnoszących się do osób, które skłoniły inny podmiot do wyrządzenia szkody, były im pomocne albo świadomie skorzystały z wyrządzonej drugiemu szkody. Ponieważ obowiązek ten podlega dziedziczeniu, stanowi on pasywa spadku.

         Podobnie jak w przypadku praw wynikających z umów obligacyjnych, również obowiązki zeń wynikające nie gasną, co do zasady, z chwilą śmierci osoby zobowiązanej obciążając majątek spadku. Na spadkobierców przechodzą więc obowiązki odszkodowawcze wynikające z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Jeżeli jednak spełnienie świadczenia związane jest z osobistymi przymiotami dłużnika lub jeżeli zastrzeżono tak w umowie, zobowiązanie takie wygaśnie[71].

Jeżeli nic innego nie wynika z treści umowy, zlecenie wygasa wskutek śmierci przyjmującego zlecenie[72]. Podlegają natomiast dziedziczeniu obowiązki dającego zlecenie. Podkreślił to wyraźnie Sąd Najwyższy w wyroku z 19 października 1984 roku (I CR 175/84), stanowiąc, iż śmierć przyjmującego zlecenie po dokonaniu zleconej mu czynności nie powoduje wygaśnięcia całej umowy zlecenia i nie pozbawia dającego zlecenie tego, co zostało dla niego nabyte przez zleceniobiorcę, także wtedy, gdy działał w imieniu własnym. Wynikające z dokonanej czynności obowiązki, a w szczególności obowiązek przeniesienia nabytego prawa na dającego zlecenie, przechodzą na spadkobierców przyjmującego zlecenie. Podlegają w zasadzie dziedziczeniu obowiązki wynikające z umowy darowizny. W szczególności przechodzi na spadkobierców darczyńcy obowiązek wykonania zawartej, ale niewykonanej umowy. Zgodnie z ogólną zasadą wyrażoną przez przepis artykułu 922 § 1 kodeksu cywilnego, obowiązki zobowiązanego do płacenia renty są dziedziczne, a przeto stanowią pasywa spadku[73].

         Pasywa spadku stanowią również, co do zasady, obowiązki wynikające z umowy przedwstępnej. Na spadkobierców przejdzie więc obowiązek, wynikający z przepisu artykułu 390 § 1 kodeksu cywilnego dotyczący odpowiedzialności odszkodowawczej a także obowiązek zawarcia umowy przyrzeczonej wyrażony w przepisie artykułu 390 § 2 kodeksu cywilnego. Na spadkobierców przechodzi też obowiązek zapłaty dwukrotnej sumy zadatku oraz zapłaty kary umownej[74].

         Dziedziczne są również obowiązki odpowiadające prawu odkupu i prawu pierwokupu.

2.2.4. Obowiązki ze spadkobrania.

         W skład spadku wchodzi obowiązek umożliwienia małżonkowi i innym osobom bliskim spadkodawcy korzystania z mieszkania i urządzenia domowego w dotychczasowym zakresie przez okres trzech miesięcy od otwarcia spadku (szerzej o tym problemie w rozdziale czwartym niniejszej publikacji). Zasadą jest, iż obowiązki alimentacyjne jako ściśle związane z osobą zmarłego, nie podlegają dziedziczeniu, a przeto nie stanowią pasywów spadku. Zasada ta nie ma jednak zastosowania do zobowiązań wynikających z przepisów artykułu 938 i 966 kodeksu cywilnego[75]. Obowiązek spełnienia świadczeń na rzecz dziadków spadkodawcy należy bowiem do długów spadkowych, a zatem z chwilą śmierci zobowiązanego przechodzi na jego spadkobierców zgodnie z ogólną regułą wyrażoną w artykule 922 § 1 kodeksu cywilnego. Również obowiązki wynikające z zapisu stanowią pasywa spadku. Wyłączenia takich obowiązków spod działania reguły ogólnej może wynikać z treści testamentu lub istoty konkretnego zapisu. Dziedziczeniu podlega również obowiązek zaspokojenia roszczenia o zachowek[76].

2.2.5. Obowiązki ze stosunków rodzinnych i opieki.

         Podobnie jak w przypadku praw wynikających z małżeńskiej wspólności majątkowej, również obowiązki zeń wynikające wchodzą w skład spadku. W szczególności przechodzi na spadkobierców obowiązek zaspokojenia długów powstałych w czasie trwania wspólności. W skład spadku wchodzi również obowiązek rodzica lub opiekuna oddania majątku dziecka po ustaniu zarządu, a także obowiązki wynikające z dokonania nakładów i poniesienia wydatków w związku ze sprawowaniem opieki przez opiekuna. Spadek obciążają również raty alimentacyjne, które były wymagalne za życia osoby, na której ciążył obowiązek alimentacyjny. Na spadkobierców przechodzi również obowiązek zwrotu świadczeń typu alimentacyjnego, jeżeli środki utrzymania lub wychowania zostały dostarczone przez osobę, która nie była do tego zobowiązana lub była zobowiązana w dalszej kolejności.

2.2.6. Obowiązki wynikające ze stosunków pracy.

         Na spadkobierców pracownika przechodzą obowiązki majątkowe, takie jak obowiązek odszkodowawczy, obowiązek zwrotu nienależnie pobranych kwot oraz obowiązek zwrotu pobranej, a niezamortyzowanej odzieży ochronnej lub roboczej albo narzędzi i przedmiotów pracy[77]. Do spadkobiercy pracownika mają również zastosowanie przepisy artykułu 119 i następnych kodeksu pracy, określające rozmiar należnego od pracownika odszkodowania. Zgodnie z ogólną regułą, spadkobierca wchodzi w sytuację prawną swojego poprzednika prawnego. Dla określenia rozmiaru odszkodowania należnego od spadkobiercy istotne będzie, w jakim zakresie pracownik zostałby obciążony obowiązkiem odszkodowawczym. Wyłączona jest zatem możliwość miarkowania odszkodowania w stosunku do spadkobierców pracownika, który wyrządził szkodę umyślnie lub w mieniu powierzonym. Spadkobierców pracodawcy obciążać będą obowiązki niewynikające z umów o pracę, gdyż te związane będą z podmiotami, do których trafi zakład pracy. Tytułem przykładu, wskazać można, że spadkobiercy zobowiązani będą do wypłacenia odszkodowania na podstawie artykułu 56 kodeksu pracy, a więc do wypłacenia odszkodowania pracownikowi, z którym rozwiązano umowę o pracę bez wypowiedzenia z naruszeniem przepisów o rozwiązywaniu umów o pracę w tym trybie[78].

2.2.7. Inne obowiązki wchodzące w skład pasywów spadku.

         Zgodnie z ogólnymi zasadami na spadkobierców członka spółdzielni przechodzą jego obowiązki majątkowe wobec spółdzielni, z wyjątkiem tych, które pozostają w ścisłym związku ze stosunkiem członkostwa. Wygaśnie zatem obowiązek uzupełnienia udziału[79].

         Odnosząc się do obowiązków wspólników spółek prawa handlowego, należy podkreślić, iż uregulowania w tej mierze są analogiczne do tych, odnoszących się do praw tychże wspólników.

         Za zobowiązania wynikające z podpisu na wekslu odpowiada spadkobierca osoby podpisanej. Jeżeli jest kilku spadkobierców, odpowiadają oni za zapłatę całej sumy wekslowej. Na spadkobierców przechodzi również zobowiązanie poręczyciela wekslowego zabezpieczające zapłatę sumy wekslowej[80].

Odrębną kategorią pasywów spadku są tzw. długi spadkowe. Pod tym ogólnym pojęciem kryją się obowiązki wymienione a przepisie artykułu 922 § 3 kodeksu cywilnego. I tak, zgodnie z przepisem artykułu 520 kodeksu postępowania cywilnego, koszty postępowania nieprocesowego  ponoszą sami jego uczestnicy. Spadek obciążać będą jedynie takie koszty, które nie obciążają osobiście spadkobierców lub innych osób uczestniczących w postępowaniu spadkowym[81]. Do spadku wejdą w szczególności te koszty, które spowodowane są koniecznością zarządzania spadkiem w okresie pomiędzy jego otwarciem a objęciem go przez spadkobierców. Będą to zatem koszty zabezpieczenia spadku, koszty ogłoszenia testamentu, koszty przesłuchania świadków testamentu ustnego, koszty związane z ustanowieniem wykonawcy testamentu, jego wydatki oraz wydatki związane z jego działalnością, koszty spisu inwentarza czy też koszty zarządu spadku nieobjętego[82].

         Do spadku, jako długi spadkowe, wchodzą koszty pogrzebu spadkodawcy w zakresie odpowiadającym zwyczajom przyjętym w danym środowisku. Odesłanie do zwyczajów przyjętych w danym środowisku oznacza, że obliczenie wysokości tych kosztów musi zostać dokonane przy uwzględnieniu okoliczności konkretnej sprawy. Do kosztów pogrzebu należy zaliczyć także koszt nagrobka, jeżeli w środowisku spadkodawcy zwyczajem jest wystawianie nagrobka. Jeżeli zaś spadkodawca wyraził wolę, aby jego ciało poddane zostało kremacji, do kosztów pogrzebu należy zaliczyć związane z tym koszty. Warto zaznaczyć, iż koszty pogrzebu nie wchodzą do spadku, jeżeli przepisy szczególne nakładają na określone osoby obowiązek ich pokrycia[83].

         W skład spadku wchodzą koszty związane z ostatnią chorobą spadkodawcy, takie jak koszty sprawowania opieki nad chorym, koszty leczenia, utrzymania. Do długów spadkowych należą także szeroko rozumiane koszty utrzymania, takie jak koszty remontów, napraw i konserwacji mieszkania zajmowanego przez spadkodawcę[84].

2.3. Posiadanie i ekspektatywa jako majątek spadku.

         W najogólniejszym ujęciu posiadanie rzeczy kojarzy się z wykonywaniem władztwa nad rzeczą. W prawnym znaczeniu  posiadaczem rzeczy jest zarówno ten, kto nią faktycznie włada rzeczą jak właściciel (posiadacz samoistny), jak i ten, kto nią faktycznie włada jako użytkownik, zastawnik, najemca, dzierżawca lub mający inne prawo, z którym łączy się określone władztwo nad cudzą rzeczą (posiadacz zależny). Istotą posiadania jest to, że jest to pewien stan faktyczny który ma jednak swoje implikacje prawne[85]. Według powszechnego poglądu doktryny i praktyki orzeczniczej posiadanie występuje przy równoczesnym istnieniu:
- corpus possesionis – fizycznego, faktycznego elementu władania rzeczą. Objawia się ono przez widoczne zachowanie posiadacza, nie ma znaczenia dla klasyfikacji władztwa nad rzeczą jako posiadania istnienie tytułu prawnego posiadania, ustawodawca wymaga tylko władania rzeczą jak właściciel lub osoba mająca inne prawo. Posiadanie od strony zewnętrznej jawi się jako stan władania rzeczą w zakresie właściwym określonym prawem podmiotowym, posiadanie jest jakby sobowtórem prawa - to co wolno uprawnionemu, to posiadacz faktycznie może. Posiadanie jest stanem trwałym, przejściowe zawładnięcie rzeczą nie tworzy stanu posiadania. Posiadacz samoistny nie traci posiadania przez to, że oddaje rzecz drugiemu w posiadanie zależne, także przemijająca niemożność posiadania nie przerywa posiadania, a posiadanie przywrócone poczytuje się za nie przerwane;

- animus rem sibi habendi - zamiaru władania rzeczą dla siebie. W kontekście posiadania niepopartego tytułem prawnym jest to czynnik decydujący - osoba która faktycznie włada rzeczą za kogo innego nie jest posiadaczem, a jedynie dzierżycielem. Teoretycznie o zamiarze władania rzeczą dla siebie decyduje wewnętrzna, subiektywna wola posiadania, w praktyce należy też dążyć w najwyższej mierze do jej uszanowania. W polskim systemie prawnym można od posiadania rzeczy przejść do dzierżenia lub odwrotnie, można także posiadanie samoistne zmieniać w zależne i odwrotnie[86].

         Zagadnienie, czy posiadanie należy do spadku, było przez bardzo długi czas kwestią kontrowersyjną, zarówno w polskiej doktrynie, jak i praktyce orzeczniczej. Sytuacja taka związana była z faktem, iż żaden przepis prawny nie rozstrzygał tej kwestii w sposób wyraźny. Obecnie przyjmuje się jednak, iż posiadanie, traktowane niejednokrotnie jako zalążek prawa podmiotowego należy do spadku i to niezależnie od tego czy mamy do czynienia z posiadaniem samoistnym, zależnym, opartym na prawie czy wreszcie bezprawnym. Przejście na spadkobierców posiadania, a właściwie skutków prawnych, jakie kodeks cywilny wiąże z faktem władania rzeczą, następuje na tych samych zasadach, które dotyczą wchodzących w skład spadku praw majątkowych[87]. W przypadku posiadania, prawa z nim związane przechodzą na spadkobierców stanowiąc aktywa spadku jedynie w przypadku przejścia na nich posiadania rzeczy. Stwierdził to wyraźnie Sąd Najwyższy w swoim wyroku  z 6 marca 1981 roku (III CRN 25/81), stanowiąc, iż z chwilą otwarcia spadku spadkobierca staje się posiadaczem zabudowanego przez spadkodawcę gruntu i odtąd, jako podmiot roszczenia z art. 231 § 1 kodeksu cywilnego, związanego z posiadaniem, może je realizować. Analogiczną regułę stosuje się do praw współwłaścicieli, użytkownika wieczystego oraz praw związanych z prawami rzeczowymi ograniczonymi.

         W piśmiennictwie przez ekspektatywę rozumie się określone oczekiwania prawne (prawa podmiotowe tymczasowe), których zasadnicza funkcja polega na przygotowaniu i zabezpieczeniu nabycia prawa, umożliwiającego pełne i ostateczne zaspokojenie określonych potrzeb. Skutki prawne wynikające z oczekiwania prawnego są przy tym zawsze słabsze od skutków prawa podmiotowego, którego nabycie oczekiwanie poprzedza. Doktryna, jak również orzecznictwo, jednoznacznie kwalifikują ekspektatywę jako element spadku. Nie będzie ona przechodziła na spadkobierców zmarłego jedynie wówczas, gdy prawo podmiotowe, którego dotyczy, nie wchodziłoby w skład spadku[88].

         Innymi sytuacjami prawnymi, które wchodzą w skład spadku są: bieg terminu przedawnienia, zasiedzenia lub terminu zawitego.

ROZDZIAŁ III

Wyłączenia ze spadku

3.1.Wyłączenia podmiotowe.

Przez wyłączenia podmiotowe ze spadku należy rozumieć takie wyłączenia, które mimo, że mają majątkowy charakter, ze względu na to, iż przechodzą na ściśle określone osoby, nie wchodzą w skład spadku, i to bez względu na to, czy osoby te są spadkobiercami, czy nie (art. 922 in fine kodeksu cywilnego). W tych przypadkach dochodzi do tzw. sukcesji syngularnej (sukcesja pod tytułem szczególnym), w której jedynie ściśle oznaczone prawo (obowiązek) przechodzi z jednego podmiotu na drugi. Przykłady takich sytuacji prawnych znajdują się zawsze w przepisach szczególnych stanowiących lex specialis względem ogólnych unormowań spadkowych kodeksu cywilnego. Tytułem ich zilustrowania można przywołać:

1)    przepisy art. 691 § 1 – 5 kodeksu cywilnego, stanowiące, iż w razie śmierci najemcy lokalu mieszkalnego w stosunek ten wstępują: małżonek niebędący współnajemcą lokalu, dzieci najemcy i jego współmałżonka, inne osoby, wobec których spadkodawca (najemca) był zobowiązany do świadczeń alimentacyjnych, oraz osoba, która pozostawała faktycznie we wspólnym pożyciu z najemcą, przy czym wstąpienie następuje pod warunkiem zamieszkiwania tych osób z najemcą do chwili jego śmierci (w braku tych osób stosunek najmu wygasa)[89];

2)    przepisy art. 831 § 1 i 3 kodeksu cywilnego, stanowiące, iż suma ubezpieczenia przypadająca uprawnionemu z tytułu ubezpieczenia na życie lub od następstw nieszczęśliwych wypadków, a wskazana mu przez ubezpieczonego nie należy do spadku po ubezpieczonym. Jeżeli nie ma tych uprawnionych w chwili śmierci ubezpieczonego, to o kolejności zaspokojenia z sumy ubezpieczenia rozstrzygają ogólne warunki ubezpieczenia, przy czym, najczęściej, będą to najbliżsi członkowie rodziny ubezpieczonego[90];

3)    przepisy art. 301 § 2 kodeksu cywilnego, stanowiące, iż można się umówić, że po śmierci uprawnionego do służebności mieszkania, prawo to przysługiwać będzie jego dzieciom, rodzicom i małżonkowi (w przeciwnym razie prawo to wygaśnie)[91];

4)    przepisy art. 625 kodeksu cywilnego, stanowiące, iż prawa i obowiązki z umowy kontraktacji w razie śmierci producenta przechodzą na wskazaną osobę, i to pod warunkiem wejścia przez tę osobę w posiadanie gospodarstwa rolnego[92];

5)    przepisy art. 8 ust. 1 i 2a ustawy z 23 lutego 1991 roku o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego[93], stanowiące, iż uprawnienie do odszkodowania za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę w razie śmierci osoby represjonowanej przechodzi na małżonka, dzieci i rodziców, co oznacza, że nie wchodzi ono do spadku po tej osobie; do spadku wchodzi jednak odszkodowanie przyznane, a niewykorzystane[94];

6)    przepisy art. 16 ust. 3 ustawy z 16 września 1982 roku Prawo Spółdzielcze[95], stanowiące, iż do spadku nie wchodzi prawo do wypłacenia udziałów zmarłego członka spółdzielni[96];

7)    przepisy art. 56 ust. 1 i 5 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 roku Prawo Bankowe[97], stanowiące, iż nie wchodzi do spadku (mimo majątkowego charakteru) prawo do części wkładu na rachunku bankowym, albowiem osobami, którym wkładca może przekazać tę kwotę są małżonek, wstępni, zstępni lub rodzeństwo, przy czym wskazanie przez wkładcę osoby innej niż wymienione powyżej powoduje nieważność oświadczenia woli[98];

8)    przepisy art. 63¹ § 2 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 roku Kodeks Pracy[99], stanowiące, iż prawa majątkowe po zmarłym pracowniku przewidziane w stosunku pracy przechodzą w równych częściach na małżonka i osoby uprawnione do renty rodzinnej[100];

9)    przepisy art. 556 ustawy z dnia ustawy z dnia z dnia 6 czerwca 1997 roku Kodeks Postępowania Karnego[101] w związku z przepisami art. 60 – 61 oraz 128 – 144 ustawy z dnia 25 lutego 1964 roku Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy[102], stanowiące, iż prawo do odszkodowania za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie przysługujące oskarżonemu (podejrzanemu), po jego śmierci przysługuje tym osobom, które na skutek wykonania kary lub niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania (zatrzymania) utraciły należne im z mocy ustawy utrzymanie, oraz warunkowo tym osobom, którym zmarły dostarczał utrzymanie i gdy dodatkowo przemawiają za tym względy słuszności[103].

3.2.Wyłączenia przedmiotowe.

Do wyłączeń przedmiotowych ze spadku należy zaliczyć te prawa i obowiązki, które są ściśle związane z osobą zmarłego spadkodawcy. Prawa te i obowiązki powinny spełniać następujące kryteria:

a)     zaspokajać interes osobisty lub osobiste potrzeby danego podmiotu,

b)    być oparte na osobistych przymiotach dłużnika lub na obopólnym zaufaniu stron umowy.

Do grup tych należy zaliczyć:

- użytkowanie ustanowione na rzecz osoby fizycznej (art. 266 k.c.) Należy jednakże wskazać, że ze spadku nie jest wyłączone użytkowanie polegające na korzystaniu z budynku lub pomieszczenia mieszkalnego w oznaczonym czasie w każdym roku (tzw. timesharing), gdyż tego rodzaju użytkowanie, na mocy przepisów kodeksu cywilnego w związku z przepisami ustawy z dnia 13 sierpnia 2000 roku o ochronie nabywców prawa korzystania z budynku lub pomieszczenia mieszkalnego w oznaczonym czasie w każdym roku[104] zostało ukształtowane jako prawo dziedziczne i zbywalne[105],

- służebności osobiste (art. 299 k.c.), które wygasają najpóźniej ze śmiercią uprawnionego. Jednakże nabycie w drodze dziedziczenia udziału w spadku, w skład którego wchodzi nieruchomość obciążona służebnością osobistą, przez osobę, której ta służebność przysługuje, nie powoduje wygaśnięcia tej służebności[106],

- obowiązek alimentacyjny (art. 128 k.r.o.) – z chwilą śmierci wygasają wszelkie roszczenia i obowiązki alimentacyjne przewidziane w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, jako stosunki związane ściśle z osobami uprawnionego i zobowiązanego,

- prawo dożywocia (art. 908 i 911 k.c.), jako prawo o charakterze alimentacyjnym, będące ściśle związane z osobą uprawnionego,

- prawo do renty umownej (art. 905 k.c.) i ustawowej (art. 444 § 2 k.c.),

- obowiązki ściśle związane z osobą spadkodawcy, np. wykonanie dzieła z umów o dzieło, z umowy agencyjnej wskutek śmierci agenta czy stosunek pełnomocnictwa wskutek śmierci mocodawcy lub pełnomocnika, wygasają, chyba że inaczej postanowiono[107],

- obowiązek zapłaty grzywien i kar pieniężnych (art. 15 § 1 k.k.w.),

- zobowiązania podatkowe, ponieważ mają wymiar finansowoprawny a nie cywilnoprawny. Wprawdzie zgodnie z art. 98 ust. 1 ustawy z 29 sierpnia 1997 roku – Ordynacja podatkowa[108] spadkobiercy podatnika odpowiadają za zobowiązania podatkowe spadkodawcy na zasadach określonych w przepisach kodeksu cywilnego o odpowiedzialności za długi spadkowe, to jednak charakter tych obowiązków nie przekształca się z publicznoprawnego na prywatnoprawny[109],

- prawa i obowiązki wspólnika spółki cywilnej ściśle związane z jego osobą i członkostwem w spółce (art. 872 k.c.), chyba że co innego wynika z postanowień umowy spółki[110],

- spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu (art. 9 ust. 3 u.s.m. oraz art. 25§ 1 pr. spółdz.),choć nabyte w czasie trwania małżeństwa wchodzi w skład majątku wspólnego w tym przypadku wygasają, co do zasady, prawa członka spółdzielni.

ROZDZIAŁ IV

Szczególne uprawnienia małżonka i osób bliskich spadkodawcy

         Nie ulega najmniejszej wątpliwości, iż zdarzenie prawne w postaci śmierci spadkodawcy wywiera negatywny wpływ na sytuację jego bliskich. Powstaje wówczas potrzeba zapewnienia im ochrony, która umożliwiałaby im dostosowanie się do zmienionej sytuacji zarówno w aspekcie faktycznym, jak i prawnym. Stąd też przepisy artykułu 923 kodeksu cywilnego przyznają takim osobom – w ograniczonym zakresie – prawo do dalszego zamieszkiwania i korzystania z urządzenia domowego, zapewniając tym samym czas konieczny do wprowadzenia zmian w dotychczasowej sytuacji życiowej.

         Osobom określonym w przepisie art. 923 kodeksu cywilnego, a więc małżonkowi oraz innym osobom bliskim spadkodawcy, które mieszkały z nim do dnia jego śmierci przysługuje uprawnienie do dalszego korzystania z mieszkania i urządzenia domowego w zakresie dotychczasowym w ciągu trzech miesięcy od otwarcia spadku. Uprawnienie to ma charakter prawa podmiotowego, powstaje z mocy samego prawa i nie może być ani wyłączone, ani ograniczone przeciwnym rozrządzeniem spadkodawcy. Wszelkie rozrządzenia testatora zmierzające do wyłączenia lub ograniczenia wskazanego uprawnienia są bezwzględnie nieważne (art. 923 § 1 zd. 2 kodeksu cywilnego)[111]. Oznacza to, iż spadkobiercy zobowiązani są do znoszenia korzystania przez uprawnionych z mieszkania i urządzeń domowych w okresie trzech miesięcy od otwarcia spadku. Nabycie omawianych uprawnień nie podlega również żadnym innym ograniczeniom. Nie ma więc znaczenia, czy osoby uprawnione mają możliwość niezwłocznego zaspokojenia swoich potrzeb we własnym zakresie, np. posiadają tytuł prawny do innego lokalu mieszkalnego[112]. Godne uwagi jest jednak to, że potrzeba odwoływania się do postanowień omawianego przepisu nie powstaje, gdy małżonkowi lub innym osobom bliskim przysługuje inny tytuł prawny do zajmowania spadkowego mieszkania, np. gdy wstępują oni w stosunek najmu na podstawie przepisu art. 691 kodeksu cywilnego lub nabywają uprawnienia z tytułu spółdzielczego prawa do lokalu określone w ustawie o spółdzielniach mieszkaniowych (art. 923 § 2 kodeksu cywilnego)[113].

         Uprawnienie do dalszego zamieszkiwania przysługuje, o czym była już mowa, jedynie ściśle określonemu kręgowi podmiotów. Wyliczenie kodeksowe, choć elastyczne, jest jednak zamknięte i nie może być wykładane w sposób rozszerzający. Jeśli jednak chodzi o małżonka, to z kręgu osób uprawnionych wyłącza go prawomocne orzeczenie rozwodu lub separacji za życia spadkodawcy. Inne osoby bliskie spadkodawcy to osoby złączone z nim nie tylko węzłem pokrewieństwa czy powinowactwa (dzieci, wnuki, rodzice, teściowie), ale także stanem faktycznym (konkubinat). Osoby bliskie nabywają omawiane uprawnienie, jeżeli stale mieszkały ze spadkodawcą w chwili jego śmierci, przy czym uregulowania kodeksowe nie wprowadzają wymogu by prowadziły z nim wspólne gospodarstwo domowe[114]. Krąg osób bliskich, uprawnionych na równi z małżonkiem, ustala się więc z uwzględnieniem konkretnych okoliczności faktycznych. Pewną pomocą może być praktyka wykształcona na tle innych przepisów posługujących się tym samym pojęciem. Nie może budzić wątpliwości, że osobą bliską będzie osoba, której zmarły stale doręczał środków utrzymania i która razem z nim zamieszkiwała, tzw. wychowanek[115] .

         Uprawnienia małżonka i innych osób bliskich nie mają nic wspólnego z następstwem prawnym po osobie zmarłej. Przysługują niezależnie od tego, czy osoby te są spadkobiercami[116]. Jeśli zaś jest kilka osób uprawnionych, to mogą one wykonywać uprawnienie do dalszego zamieszkiwania i korzystania z urządzenia domowego jednocześnie, np. żona, z którą zmarły pozostawał w stanie separacji faktycznej i konkubina zmarłego mają prawo wykonywać to uprawnienie jednocześnie, jeżeli w chwili śmierci obie zamieszkiwały ze spadkodawcą. Omawiany przepis wymaga bowiem aby małżonek chcący skorzystać ze swojego uprawnienia spełniał dwie przesłanki: pozostawał ze spadkodawcą w ważnym związku małżeńskim oraz wspólnie z nim zamieszkiwał. W podanej, przykładowej, sytuacji żona spełnia obie te przesłanki. „Inną osobą bliską” jest, zgodnie z utrwalonym poglądem, konkubina.[117] Spełnia ona zatem również wymagania przewidziane w art. 923 § 1 kodeksu cywilnego, a więc wymaganie „bliskości” oraz zamieszkiwanie ze spadkodawcą w chwili jego śmierci. Uprawnienie z art. 923 § 1 k.c. przysługuje w tej konkretnej sytuacji obu osobom.

         Uprawnienie wyrażone w przepisach art. 923 kodeksu cywilnego stanowi obciążenie spadku, albo innymi słowy, zaliczane jest do długów spadkowych. Należy jednak zgodzić się z poglądem wyrażanym w doktrynie cywilistycznej, że obowiązek znoszenia uprawnienia małżonka i innych osób bliskich spadkodawcy nie może być rozliczony w postępowaniu działowym i to niezależnie od tego, czy faktycznie dotyczył on któregokolwiek ze spadkobierców. Obowiązek ten powstaje z mocy prawa i ma charakter bierny. Polega jedynie na znoszeniu korzystania przez inne osoby Tym samym nie ma podstaw do uwzględniania go w toku rozliczania długów spadkowych[118].

         Nadmienić należy, iż po uchyleniu przepisu art. 1083 kodeksu cywilnego, który regulował szczególne uprawnienia osób, które zamieszkiwały wspólnie ze spadkodawcą w gospodarstwie rolnym. Osoby te dziedziczyły to gospodarstwo, ale nie otrzymywały go przy dziale spadku. Kwestia ta pozostaje obecnie nieuregulowana. Przyjmuje się powszechnie, że osobom tym przysługuje uprawnienia z art. 923 § 1 kodeksu cywilnego, który należy tutaj stosować w analogiczny sposób. Oprócz tego, osoby takie będą mogły skorzystać z prawa do dalszego zamieszkiwania w spadkowym gospodarstwie rolnym, przewidzianego w art. 218 § 1 kodeksu cywilnego, do którego odsyła przepis art. 1070 rzeczonego kodeksu[119].

ZAKOŃCZENIE

         Jak widać z powyższych rozważań, problematyka spadku oraz tego, co wchodzi w jego skład nie jest kwestią łatwą. Na uwagę zasługują bardzo rozproszone przepisy, które regulują kwestie substratu majątkowego spadku. Sama konstrukcja definicyjna spadku nie nastręcza natomiast kłopotów interpretacyjnych. Definicja ta nie jest co prawda definicją legalną, lecz jedynie definicją skonstruowaną na podstawie przepisów artykułu 922 kodeksu cywilnego, jednakże jest w pełni aprobowana w cywilistycznej doktrynie. Jak już niejednokrotnie wspomniano, spadek to ogół praw i obowiązków należących do spadkodawcy w chwili jego śmierci i przechodzących na jego następców prawnych w drodze dziedziczenia. Tymczasem w skład spadku wchodzą także takie prawa i obowiązki, który nie istniały w chwili śmierci spadkobiercy. Rozważania na ten temat, również znalazły się w ramach niniejszej publikacji. Autorka pracy, kierując się poglądami doktryny cywilistycznej, uznała również za elementy spadku stany faktyczne wpływające na sytuację prawną osoby, takie jak np. posiadanie rzeczy czy ekspektatywy nabycia praw.

         Polskie prawo spadkowe, jak zostało wykazane, reguluje przejście na spadkobierców spadku jako pewnej całości praw i obowiązków majątkowych w dziedzinie jedynie, szeroko rozumianego, prawa cywilnego. Do spadku nie należą zatem  prawa i obowiązki wynikające z innych gałęzi prawa, w szczególności prawa administracyjnego, karnego czy finansowego.         Na szczególną uwagę zasługuje okoliczność, że  spadkobiercy wstępują, z reguły, w sytuację prawną spadkodawcy, która łączyła go z innymi osobami. Oznacza to, że sami mogą występować z roszczeniami względem osób trzecich, które łączył ze zmarłym określony stosunek prawny, jak również, a contrario, mogą być adresatami roszczeń tychże osób trzecich.

          Na zakończenie rozważań, autorka pracy zmuszona jest stwierdzić, iż w porównaniu z innymi dziedzinami prawa cywilnego, problematyka prawa spadkowego, ale bardziej szczegółowo – samego spadku, jest reprezentowana w polskiej literaturze cywilistycznej w sposób nader skromny. Na uwagę zasługuje fakt, iż brak jest opracowań monograficznych dotyczących wspomnianej tematyki, a także, iż w przeciągu ostatniego ćwierćwiecza, posiłkując się danymi przytoczonymi przez B. Kordasiewicza, opublikowana została jedynie jedna praca habilitacyjna oraz pięć prac doktorskich dotyczących polskiego prawa spadkowego[120].

Bibliografia

Publikacje książkowe:

1.      Babiarz S., Spadek i darowizna w prawie cywilnym i podatkowym, Warszawa, 2008.

2.      Dolecki H., Postępowanie cywilne. Zarys wykładu, Warszawa, 2005.

3. Florek L., Zieliński T., Prawo pracy, Warszawa, 2008.
4. Gwiazdomorski J., Prawo spadkowe w zarysie, Warszawa, 1990.
5. Gniewek E., Prawo rzeczowe, Warszawa, 2008.
6. Ignatowicz J., Stefaniuk K., Prawo rzeczowe, Warszawa, 2003.
7. Kidyba A., Prawo handlowe, Warszawa, 2007.
8. Kierończyk P., Spadki. Orzecznictwo, Warszawa, 2004.
9. Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. E. Gniewka, Warszawa 2006.
10. Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. A Kidyby, Warszawa, 2008.
11. Kwapisz K., Prawo spółdzielcze. Komentarz praktyczny, Warszawa, 2011.
12. Mazur L., Prawo bankowe. Komentarz, Warszawa, 2008.
13. Mikos – Sitek A., Zapadka P., Prawo finansów publicznych, Warszawa, 2010.
14. Piątowski J. S., Prawo spadkowe. Zarys wykładu, Warszawa, 2003.
15. Pietrzykowski K., Kodeks cywilny. Komentarz. Tom II. Art. 450 – 1088 KC., Warszawa, 2005.
16. Radwański Z., Prawo cywilne. Część ogólna, Warszawa 2002.
17. Radwański Z., Panowicz – Lipska J., Zobowiązania. Część szczegółowa, Warszawa, 2009.
18. Radwański Z., Olejniczak A., Zobowiązania. Część ogólna, Warszawa, 2010.
19. Skowrońska – Bocian E., Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki, Warszawa 2008
20. Skowrońska – Bocian E., Prawo spadkowe, Warszawa, 2009.

21.  System prawa cywilnego. Tom IV, pod red. J.S. Piątowskiego, Warszawa, 1986.

22. Smyczyński T., Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa, 2009.

ZAŁĄCZNIK I

WYKAZ SKRÓTÓW UŻYTYCH W PUBLIKACJI

art.             - artykuł

Dz. U.         - Dziennik Ustaw

k.c.             - Kodeks cywilny

k.k.w.        - Kodeks karny wykonawczy

k.p.            - Kodeks pracy

k.p.c.          - Kodeks postępowania cywilnego

k.r.o.          - Kodeks rodzinny i opiekuńczy

k.s.h.          - Kodeks spółek handlowych

n.               - następna (-y, -e)

OSN           - Orzecznictwo Sądu Najwyższego

OSNC        - Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna

pr.spółdz.  - Ustawa prawo spółdzielcze

r.                - rok (-u)

s.                - strona (-y)

t.                - tom

tekst jedn.  - tekst jednolity

SN              - Sąd Najwyższy

u.s.m.                  - Ustawa o spółdzielniach mieszkaniowych

z późn. zm. - z późniejszą zmianą (zmianami)

ze zm.         - ze zmianą (zmianami)

---

[1] S. Babiarz, Spadek i darowizna w prawie cywilnym i podatkowym, Warszawa, 2008, s. 19.

[2] S. Babiarz, op. cit., s. 19.

[3] E. Niezbecka, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. A Kidyby, Warszawa, 2008, s. 21.

[4] E. Skowrońska – Bocian, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki, , Warszawa 2008, s. 13.

[5] E. Drozd, [w:] System prawa cywilnego. Tom IV, pod red. J.S. Piątowskiego, Warszawa, 1986, s. 28.

[6] E. Skowrońska – Bocian, Komentarz…, s. 14.

[7] L. Florek, T. Zieliński, Prawo pracy, Warszawa, 2008, s. 93.

[8] Z. Radwański, Prawo cywilne. Część ogólna, Warszawa 2002, s. 13.

[9] J.S. Piątowski, Prawo spadkowe. Zarys wykładu, Warszawa, 2003, s. 42.

[10] Z. Radwański, Prawo cywilne…, s. 26.

[11] E. Drozd, System prawa cywilnego. Tom IV, pod red. J.S. Piątowskiego, Warszawa, 1986, s. 67.

[12] E. Niezbecka, Kodeks cywilny..., s. 19 – 23.

[13] S. Babiarz, op. cit., s. 20.

[14] Dz. U. z 1990 roku, nr 51, poz. 298 ze zm.

[16] E. Skowrońska – Bocian, Prawo spadkowe, Warszawa, 2008, s.

[17] Ustawa z dnia 28 lipca 1983 roku o podatku od spadków i darowizn, tekst jednolity: Dz. U. z 2004 roku, nr 142, poz. 1514 ze zm.

[18] A. Mikos – Sitek, P. Zapadka, Prawo finansów publicznych, s. 166 – 167.

[19] Z. Radwański, Prawo cywilne… , s. 27.

[20] S. Babiarz, op. cit., s. 21.

[21] E. Niezbecka, Kodeks cywilny…, s. 40.

[22] Z. Radwański, Prawo cywilne…, s. 48.

[23] E. Niezbecka, Kodeks cywilny…, s. 41.

[24] E. Skowrońska – Bocian, Komentarz…, s. 38 – 39.

[25] E. Niezbecka, Kodeks cywilny…, ibidem, s. 41.

[26] E. Skowrońska – Bocian, Prawo spadkowe, s.10.

[27] E. Skowrońska – Bocian, Prawo spadkowe, s.19.

[28] Uchwała Sądu Najwyższego z 21 listopada 1956 roku, IV CO 16/56, NP. 1957, nr 10

[29] E. Skowrońska – Bocian, Komentarz…, op. cit., s. 15.

[30] E. Skowrońska – Bocian, Prawo spadkowe, op. cit., s.19.

[31] J.S. Piątowski, Prawo spadkowe…, s. 41.

[32] E. Gniewek, Prawo rzeczowe, Warszawa, 2008, s. 19.

[33] E. Skowrońska – Bocian, Komentarz…, s. 16.

[34] J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo rzeczowe, Warszawa, 2003, s. 112.

[35] E. Niezbecka, Kodeks cywilny…, s. 23.

[36] E. Skowrońska – Bocian, Komentarz…, s. 17 - 18.

[37] Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania. Część ogólna, Warszawa, 2010, s. 22 – 24.

[38] E. Skowrońska – Bocian, Prawo spadkowe, s. 20.

[39] E. Skowrońska – Bocian, Komentarz…, s. 20.

[40] K. Pietrzykowski, Kodeks cywilny. Komentarz. Tom II. Art. 450 – 1088 KC., pod red. K. Pietrzykowskiego, Warszawa, 2005, s. 811 – 814.

[41] E. Skowrońska – Bocian, Prawo spadkowe, s. 20.

[42] E. Niezbecka, Kodeks cywilny…, s. 26.

[43] Z. Radwański, J. Panowicz – Lipska, Zobowiązania. Część szczegółowa, Warszawa, 2009, s. 111 -112.

[44] Z. Radwański, J. Panowicz – Lipska, Zobowiązania…, s. 323.

[45] Z. Radwański, J. Panowicz – Lipska, Zobowiązania…, s. 336 – 337.

[46] Wyrok z 22 maja 1973 roku, II CR 184/73, OSNCP 1974, nr 3, poz. 52, za: E. Skowrońska – Bocian, Komentarz…,s. 26.

[47] E. Skowrońska – Bocian, Komentarz…, s. 26.

[48] Z. Radwański, J. Panowicz – Lipska, Zobowiązania…, s. 89.

[49] E. Niezbecka, Kodeks cywilny…, , s. 26.

[50] Z. Radwański, J. Panowicz – Lipska, Zobowiązania…, s. 63 - 66.

[51] E. Skowrońska – Bocian, Komentarz…, s. 28.

[52] E. Skowrońska – Bocian, Prawo spadkowe, s. 113

[53] E. Skowrońska – Bocian, Komentarz…, s. 29.

[54] P. Kierończyk, Spadki. Orzecznictwo, Warszawa, 2004, s. 51.

[55] T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa, 2009, s. 104.

[56] L. Florek, T. Zieliński, Prawo pracy, Warszawa, 2008, s. 19 – 20.

[57] Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 roku, tekst jednolity Dz. U. z 1998 roku, nr 21, poz. 94 ze zm.

[58] ibidem, s. 33.

[59] E. Skowrońska – Bocian, Komentarz…, s. 34.

[60] E. Niezbecka, Kodeks cywilny…, s. 27.

[61] Ustawa z 16 września 1982 roku – Prawo spółdzielcze (tekst jedn. Dz. U. z 2003 r., nr 188, poz. 1848 ze zm.).

[62] E. Skowrońska – Bocian, Komentarz…, s. 34.

[63] A. Kidyba, Prawo handlowe, Warszawa 2007, s. 283, 301, 324.

[64] E. Skowrońska – Bocian, Komentarz…, s. 32.

[65] A. Kidyba, Prawo handlowe, Warszawa 2007, s. 479 – 480.

[66] Dostępne online: http://prawo.legeo.pl/prawo/i-cku-30-97/ [dostęp na: 1 czerwca 2011 r.].

[67] E. Skowrońska – Bocian, Komentarz…, s. 15 - 16.

[68] E. Skowrońska – Bocian, Prawo spadkowe, s. 22.

[69] E. Skowrońska – Bocian, Komentarz…, s. 20.

[70] E. Skowrońska – Bocian, Komentarz…, s. 20.

[71] Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania. Część ogólna, s. 117.

[72] Z. Radwański, J. Panowicz – Lipska, Zobowiązania. Część szczegółowa, s. 172.

[73] Z. Radwański, J. Panowicz – Lipska, Zobowiązania. Część szczegółowa, s. 297 – 298.

[74] Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania. Część ogólna, s. 146.

[75] E. Skowrońska – Bocian, Komentarz…, s. 29.

[76] K. Pietrzykowski, Kodeks cywilny. Komentarz. Tom II. Art. 450 – 1088 KC., pod red. K. Pietrzykowskiego, Warszawa, 2005, s. 818.

[77] L. Florek, T. Zieliński, Prawo pracy, s. 140.

[78] E. Niezbecka, Kodeks cywilny…, s. 27.

[79] K. Kwapisz, Prawo spółdzielcze. Komentarz praktyczny, Warszawa, 2011, s. 200.

[80] E. Skowrońska – Bocian, Komentarz…, s. 32.

[81] H. Dolecki, Postępowanie cywilne. Zarys wykładu, Warszawa, 2005, s. 317.

[82] H. Dolecki, Postępowanie cywilne…, s. 310 – 316.

[83] E. Niezbecka, Kodeks cywilny…, s. 37.

[84] E. Skowrońska – Bocian, Komentarz…, s. 37.

[85] E. Gniewek, Prawo rzeczowe, s. 268.

[86] E. Gniewek, Prawo rzeczowe, s. 268.

[87] J. S. Piątowski, Prawo spadkowe…, s. 42.

[88] E. Skowrońska – Bocian, Prawo spadkowe, s. 20

[89] Z. Radwański, J. Panowicz – Lipska, Zobowiązania…, op. cit., s. 288.

[90] Z. Radwański, J. Panowicz – Lipska, Zobowiązania…, s. 396.

[91] E. Gniewek, Prawo rzeczowe, Warszawa, 2008, s. 161.

[92] Z. Radwański, J. Panowicz – Lipska, Zobowiązania…, , s. 219.

[93] Dz. U. z 1991 roku, nr 34, poz. 149 z późniejszymi zmianami

[94] E. Niezbecka, Kodeks cywilny…, s. 35.

[95] Dz. U. z 1982 roku, nr 30, poz. 210 z późniejszymi zmianami.

[96] K. Kwapisz, Prawo spółdzielcze. Komentarz praktyczny, Warszawa, 2011, s. 201 – 203.

[97] Dz. U. z 2002 roku, nr 72, poz. 665 z późniejszymi zmianami.

[98] L. Mazur, Prawo bankowe. Komentarz, Warszawa, 2008, s. 421.

[99] Dz. U. z 1998 roku, nr 21, poz. 94 z późniejszymi zmianami.

[100] L. Florek, T. Zieliński, Prawo pracy, Warszawa, 2008, s. 140 – 141.

[101] Dz. U. z 1997 roku, nr 89, poz. 555 z późniejszymi zmianami.

[102] Dz. U. z 1964 roku, nr 9, poz. 59 z późniejszymi zmianami.

[103] E. Skowrońska – Bocian, Komentarz…, s. 30.

[104] Dz. U. z 2000 roku, nr 74, poz. 855 z późniejszymi zmianami.

[105] E. Gniewek, Prawo rzeczowe, Warszawa, 2008, s. 194, 200.

[106] Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 10 marca 1983 roku, III CZP 3/83, OSN 1983, poz. 115.

[107] E. Niezbecka, Kodeks cywilny…, s. 29 – 31.

[108] Dz. U. z 2005 roku, nr 8, poz. 60 ze zm.

[109] A. Mikos – Sitek, P. Zapadka, Prawo finansów publicznych, op. cit., s. 166 – 167.

[110] A. Kidyba, Prawo handlowe, Warszawa 2007, s. 239.

[111] E. Niezbecka, Kodeks cywilny…, s. 39.

[112] E. Niezbecka, Kodeks cywilny…, s. 39.

[113] E. Skowrońska – Bocian, Komentarz…, s. 38.

[114] E. Niezbecka, Kodeks cywilny…, s. 39.

[115] E. Skowrońska – Bocian, Komentarz…, s. 38.

[116] E. Niezbecka, Kodeks cywilny…, s. 39.

[117] E. Skowrońska – Bocian, Komentarz…, s. 38.

[118] E. Niezbecka, Kodeks cywilny…, s. 39.

[119] E. Skowrońska – Bocian, Komentarz…, s. 38.

[120] B. Kordasiewicz, Prawo spadkowe. T.10., pod red. Z. Radwańskiego, Warszawa, 2009, s. 12.