Czterdzieści dwa

SPIS TREŚCI

Wstęp

Rozdział I: Wolne Miasto Kraków jako nowy twór na dziewiętnastowiecznej arenie międzynarodowej.

1.1. Geneza powstania Wolnego Miasta Krakowa.

1.2.  Status prawny Wolnego Miasta Krakowa.

Rozdział II: Konstytucje Wolnego Miasta Krakowa.

2.1. Pojęcie konstytucji.

2.2. I Konstytucja Rzeczypospolitej Krakowskiej z 1815 r.

2.3. II Konstytucja Rzeczypospolitej Krakowskiej z 1818 r.

2.4. III Konstytucja Rzeczpospolitej Krakowskiej z 1833 r.

Rozdział III: Konstytucyjne organy władzy Rzeczpospolitej Krakowskiej.

3.1. Senat Wolnego Miasta Krakowa – jego rola i funkcje.

3.2. Zgromadzenie Reprezentantów Wolnego Miasta Krakowa – jego rola i funkcje.

Rozdział IV: Administracja Wolnego Miasta Krakowa.

4.1. Administracja na szczeblu centralnym.

4.2. Administracja na szczeblu lokalnym.

4.3. Skarbowość Wolnego Miasta Krakowa.

4.4. Organizacja administracji szkolnej.

Rozdział V: Organizacja systemu prawnego w Wolnym Mieście Krakowie.

Rozdział VI: Ustrój sądownictwa.

6.1. Organizacja sądownictwa Wolnego Miasta Krakowa.

6.2.   Zakres obowiązków sądów.

6.2.1.  Sąd I Instancji.

6.2.2.  Sąd Apelacyjny.

6.2.3.  Sąd Apelacyjny o rozszerzonym składzie.

6.2.4.  Sąd Sejmowy.

6.2.5.  Najwyższy Sąd Karny.

6.2.6.  Sąd Karny Wojskowy (Trybunał Wojskowy).

6.2.7.  Sąd Wyższy.

6.3.   Prokuratura Rzeczpospolitej Krakowskiej.

Rozdział VII: Prawa i obowiązki obywateli Wolnego Miasta Kraków.

7.1. Ustrój społeczny i układ klasowy społeczeństwa.

7.1.1. Mieszczanie (kupcy i rzemieślnicy).

7.1.2. Chłopi.

7.1.3. Żydzi.

7.2. Komisja Włościańska.

7.3. Praca najemna i przymusowa.

7.3.1. Praca najemna.

7.3.2. Praca przymusowa.          

Zakończenie

Bibliografia

Spis fotografii

Aneks

Wstęp.

Likwidacja niepodległej Rzeczypospolitej poprzez szereg rozbiorów przeprowadzonych przez Prusy, Rosję i Austrię nie oznaczała zupełnej likwidacji samego kraju. Zniesiono jego niezależność, jednak nie zrezygnowano z symbolicznego trwania państwa Polskiego pod zarządami zaborców. Choć właściwie miała to być jedynie pewna mistyfikacja, która miała dawać wrażenie odrębnego państwa, a realnie był to kraj zupełnie podległy i zależny od swoich agresywnych sąsiadów. Jedną z takich mistyfikacji miało być Wolne Miasto Kraków, czy też Rzeczpospolita Krakowska, którą utworzono po Kongresie Wiedeńskim 18 października w roku 1815, a trwać miała aż do 16 listopada 1846 roku. Choć pełna nazwa tego państwa brzmiała Rzeczpospolita Krakowska Wolna, Niepodległa i Ściśle Neutralna to rzeczywiście trwała ona pod ścisłą kontrolą Królestwa Prus, Imperium Rosyjskiego oraz Cesarstwa Austrii.

Ten dość specyficzny twór prawa międzynarodowego publicznego będzie przedmiotem zainteresowania autorki niniejszej publikacji.

Poruszone tu zostaną kwestie związane z genezą powstania Rzeczpospolitej Krakowskiej, jej ustroju oraz praw w niej obowiązujących. Opisane zostaną również stosunki społeczne, gospodarcze oraz polityczne panujące w Wolnym Mieście Krakowie przez ten krótki czas jego istnienia.

Praca została skonstruowana w oparciu o podział na trzy podokresy historyczne, związane z funkcjonowaniem Wolnego Miasta. Pominięto tu kwestie związane z upadkiem Rzeczpospolitej Krakowskiej, bowiem należą one bardziej do sfery zainteresowania historyka w ścisłym tego słowa znaczeniu a nie szeroko rozumianej sfery historii administracji, która w głównej mierze koncentruje się na sprawach związanych z ustrojem (jego przeobrażeniami) państw w różnych okresach przeszłości oraz prawami obowiązującymi w tych państwach.

Pierwszy z opisywanych okresów dotyczy lat 1815 – 1818, kiedy to władzę  naczelną w Rzeczypospolitej Krakowskiej sprawowała Komisja Organizacyjna a sam ustrój państewka określony był zasadami I konstytucji.

 Następny okres to lata 1818 – 1833 przedstawiające sytuację ustrojowo – prawną w Wolnym Mieście Krakowie pod rządami II konstytucji

 Ostatni, trzeci podokres obejmuje lata funkcjonowania Wolnego Miasta pod rządami III konstytucji z 1833 roku, kiedy to nasilił się nacisk państw opiekuńczych na funkcjonowanie państewka.

Sama praca składa się z siedmiu rozdziałów.

W pierwszym rozdziale opisane zostaną: geneza powstania oraz status prawny Wolnego Miasta Krakowa na arenie międzynarodowej.

Rozdział drugi, wychodząc od pojęcia konstytucji, poświęcony zostanie charakterystyką trzech konstytucji funkcjonujących na terytorium Rzeczpospolitej Krakowskiej podczas jej istnienia.

Rozdział trzeci poświęcony zostanie charakterystyce naczelnych konstytucyjnych organów władzy wykonawczej i ustawodawczej Wolnego Miasta Krakowa.

W rozdziale czwartym opisane będą zagadnienia związane z ustrojem oraz funkcjonowanie administracji w Rzeczypospolitej Krakowskiej – zarówno na szczeblu centralnym, jak i lokalnym. Dodatkowo znajdą się tutaj zagadnienia związane ze sprawami skarbowymi państewka oraz administracją szkolno – akademicką.

Rozdziały piąty i szósty poświęcone zostały systemowi prawnemu funkcjonującemu na terenie Wolnego Miasta oraz ustrojowi wymiaru sprawiedliwości (sądy i prokuratura) w tym państwie.

Ostatni, siódmy rozdział pracy ma za zadanie przedstawienie praw i obowiązków obywateli Wolnego Miasta, ze szczególnym uwzględnieniem struktury społecznej samego państwa.

Sam dobór przedmiotu pracy związany jest z wielkim zainteresowanie autorki tematyką historii administracji oraz historii samego Krakowa jako miasto. Dodatkowo, wybór tematyki pracy stanowił dla autorki swoiste wyzwanie, a to ze względu na bardzo skromną literaturę związaną z problematyką ustrojowo – prawną dotyczącą Wolnego Miasta Krakowa.

Przy redakcji pracy wykorzystano publikacje książkowe związane bezpośrednio z samą Rzeczpospolitą Krakowską (autorstwa profesorów Wachholza i Grodziskiego), jak również te związane z szeroko rozumianymi: historią administracji oraz historią ustroju państwa (w szczególności profesorów Bardacha, Kallasa oraz Gajewskiego).

Rozdział I: Wolne Miasto Kraków jako nowy twór na dziewiętnastowiecznej arenie międzynarodowej.

1.1.          Geneza powstania Wolnego Miasta Krakowa.

Pod koniec ery napoleońskiej jedynym miastem dawnej Rzeczypospolitej Królestwa Polskiego i Litwy, które mogło sobie rościć prawa do statusu wolnego miasta był Gdańsk. Do roku 1793 cieszył się szerokimi swobodami miejskimi, zaś w latach 1807 – 1815 został – pod auspicjami Francji – niezależną Rzeczpospolitą. Jego z gruntu niemieccy mieszkańcy obawiali się i nienawidzili narzucanych im tradycyjnie pruskich rządów, przeciw którym w 1797 roku otwarcie się zbuntowali. Wbrew żarliwym prośbom mieszkańców miasta, podczas Kongresu Wiedeńskiego (1814 – 1815), Gdańsk został ponownie przyłączony do Prus, natomiast rozgrywki polityczne zdecydowały o tym, iż status wolnego miasta przypadł Krakowowi. Powstały twór, stanowiący swoisty ewenement na ówczesnej mapie Europy, nazwano Wolnym Miastem Krakowem (lub też – potocznie – Rzeczpospolitą Krakowską)[1].

Jak już wspomniano, nowoutworzone państewko, stanowiło efekt strategicznych rozgrywek politycznych, w których pierwsze skrzypce grały trzy mocarstwa zaborcze, tj. Austria, Prusy oraz Rosja. Austria, do której Kraków należał od III rozbioru Polski w 1795 roku do czasu aneksji miasta przez Księstwo Warszawskie w roku 1809, nie miała ochoty patrzeć jak przechodzi ono w sferę rosyjskich wpływów w Królestwie Kongresowym (strona austriacka pragnęła zawładnąć ziemiami Krakowa wraz z obszarem po Nidę). Car Rosji Aleksander I nie chciał z kolei dopuścić do ponownego przejęcia tak ważnego miasta jakim był Kraków przez Cesarstwo Austrii. Prusom wystarczyło przyglądać się kości niezgody dzielącej ich dwóch rywali. Pozostała oczywiście kwestia ludności krakowskiej, dla której jedynym pragnieniem było w tym okresie ponowne połączenie się z polskim społeczeństwem.  To ostatnie pragnienie, ze względu na opisaną wcześniej rywalizację wielkich mocarstw, było jednak zupełnie nierealne.

W końcu wygrała koncepcja kompromisowa, zaproponowana przez cara Rosji, zakładająca utworzenie z Krakowa i terenów doń przylegających „wolnego, niepodległego i ściśle neutralnego” [2] państwa pod kuratelą trzech potężnych sąsiadów.

Wolne Miasto Kraków powstało z południowo – zachodniej cząstki Księstwa Warszawskiego, na lewym brzegu Wisły. Teren państewka liczył 1164 km² (wedle innych danych były to 1264 km²) oraz obejmował, prócz Krakowa, trzy niewielkie miasta – Chrzanów, Trzebinię i Nową Górę oraz 244 wsie (ok. 60% z nich było w rękach prywatnych właścicieli). Teren ten rozciągał się na długości 50 km wzdłuż brzegu Wisły[3].

Na zachodzie Wolne Miasto Kraków graniczyło z pruskim Śląskiem. Na północy granica z Królestwem Kongresowym przebiegała w okolicach Miechowa. Na południu zaś biegła brzegiem rzeki od Podgórza do opactwa tynieckiego, oddzielając Kraków od austriackiej Galicji.

Ludność, licząca w 1843 roku ponad 145 000 mieszkańców (wedle szacunków z dnia utworzenia państewka w 1815 roku ludność liczyła ok. 95 000 mieszkańców) , składała się w ok. 80% z katolików oraz w ok. 20% z Żydów[4].

Najmożniejszym rodem Wolnego Miasta byli Potoccy z Krzeszowic, właściciele 11 wsi. Większość możnych rodów mieszkała jednak w Krakowie, ze względu na możliwość posyłania dzieci do szkół i aktywnego uczestniczenia w życiu politycznym miasta – państwa. 

Formalną datą utworzenia Rzeczypospolitej Krakowskiej był 18 października 1815 roku, który to dzień obchodzono odtąd jako święto państwowe (choć wypada podkreślić, iż już 3 maja 1815 roku republika otrzymała wstępną konstytucję, której gwarantami miały być państwa opiekuńcze).

1.2.          Status prawny Wolnego Miasta Krakowa.

Nie sposób jednoznacznie określić prawnomiędzynarodowego charakteru Wolnego Miasta Krakowa. Było ono bowiem pozbawione m. in. prawa do prowadzenia własnej polityki zagranicznej, a jego suwerenność ograniczała „opieka” oraz ciągła kontrola „Trzech Dworów” (tj. Imperium Rosyjskiego, Królestwa Pruskiego i Cesarstwa Austrii).

Jak zatem widać, Wolne Miasto Kraków tylko z nazwy było rzeczywiście wolne, ponieważ będąc „pod opieką” trzech mocarstw nie miało np.: takiej niezależności zewnętrznej jak, przykładowo, Wolne Miasto Gdańsk (na wzór którego zostało przecież stworzone). Rzeczypospolita Krakowska była zatem formą państwowości o specjalnym statusie, charakteryzującą się szeroką autonomią (a przynajmniej do 1830 roku), która oznaczała, iż władze państwa mają prawo do samodzielnego rozstrzygania sprawy wewnętrznych danej zbiorowości. Dodatkowo, w związku z zasadą neutralności, w Krakowie pozostawał zakaz utrzymywania obcych wojsk. Przedstawiciele państw zaborczych, pod nazwą rezydentów, stale jednak przebywali w Krakowie[5].

Rezydenci dokonywali różnych wystąpień i działań wobec władz Wolnego Miasta, choć żaden z dwóch pierwszych aktów rangi konstytucyjnej nie określał formalnie zakresu ich praw i obowiązków. Można nawet stwierdzić, iż to bieżące wydarzenia w polityce same nadawały charakter dla ich stanowiska. Ogólnie stwierdzić należy, iż działania Rezydentów miało charakter rozjemczo – kontrolny.

Dopiero konstytucja z 1833 określiła role Rezydentów jako rozjemców pomiędzy Senatem a Zgromadzeniem Reprezentantów.  Uzyskali także prawo występowania jako zwierzchnicy wobec władz Wolnego Miasta i podejmowali decyzję nawet w drobnych sprawach. Dzięki takiemu postępowaniu urząd Dyrektora Policji uzyskał dużą samodzielność, zniesiono urząd wójtów i narzucono kodeks milicji dla Wolnego Miasta. Doprowadziło to do ukształtowania się dwuwładzy – z jednej strony Senat i organy działające na podstawie i w granicach konstytucji, a z drugiej samowolna działalność Rezydentów, która opierała się na wojsku i postanowieniach traktatów międzynarodowych. Od czasu do czasu zobowiązani byli tworzyć kolegium pod nazwa Konferencji. Konferencja upoważniała do podejmowania decyzji o odrzucaniu kandydatur na senatorów. Konferencja Rezydentów, która zbierała się od czasu do czasu została przekształcona w Konferencję Nieustającą dla Spraw Krainy Krakowskiej[6]. Rezydent rosyjski starał się narzucić swoją wolę Senatowi Miasta Kraków.

Rezydenci posiadali przede wszystkim decydujący głos w Komisji Organizacyjnej – organie składającym się z przedstawicieli Austrii, Prus i Rosji, powołanym w celu sprawowania władzy suwerennej oraz zajęcia się organizacją ustroju, jak również reformami administracyjnymi na terenie państewka.

Powstanie samej Komisji Organizacyjnej przewidywał już Traktat Dodatkowy z 1815 roku. Komisarze, mianowani przez „Dwory Opiekuńcze”, związani byli instrukcją dyplomatyczną, w której zawarte zostały wskazówki, którymi powinni się kierować podczas organizowania republiki oraz w jaki sposób powinni tego dokonać, aby obywatele nie poczuli się urażeni, gdyż Wolne Miasto utraciłoby statut niezależności. Dodatkowi członkowie wybrani przez komisarzy nie mieli prawa głosu mogli jedynie zabrać głos doradczy, o czym zadecydowały „Dwory Opiekuńcze”. W czasie posiedzenia Komisji Organizacyjnej podjęto również decyzję w sprawie cenzury wszystkich publikacji i sztuk teatralnych, gdzie przewodniczący komisji był cenzorem. Podczas kolejnego posiedzenia zostały powołane nowe władze republiki zwane Senatem.

Przedstawiciele Komisji Organizacyjnej poprzez swój statut powołali tzw. konserwatorów, czyli przedstawicieli rządów Austrii, Prus i Rosji. Przedstawiciele tych rządów mogli ingerować w sprawy wewnętrzne Uniwersytetu Jagiellońskiego, jak również władze akademickie miały składać im sprawozdania ze stanu uczelni. Powstała w Wolnym Mieście Komisja Włościańska, (o której jeszcze będziemy wspominać w dalszej części pracy) nie podlegała Senatowi, zawisła od Komisji Organizacyjnej później natomiast podlegała dyrektywom „mocarstw opiekuńczych”. Senat niemający żadnych uprawnień wobec Komisji zobowiązany był przestrzegać jej zasad. Komisja Włościańska powołana była w celu przeprowadzenia reformy rolnej. Rząd posiadał prawo do akredytowania, czyli udzielenia przedstawicielom dyplomatycznym pełnomocnictwa do pełnienia określonych funkcji na terytorium obcego państwa i zakładania swoich konsulatów.

Porządek źródeł prawa Wolnego Miasta Krakowa wyglądał następująco:

1) Traktat Dodatkowy, zawarty podczas kongresu wiedeńskiego przez mocarstwa zaborcze.

2) Ustawy dotyczące Konstytucji Wolnego Miasta.

Ustawy te stanowiły część Traktatu Dodatkowego. Powołana została Konstytucja Rozwinięta, z którą łączyły się artykuły przechodnie.

3) Akty polityczne wydawane przez państwa opiekuńcze oraz statuty wydawane przez Komisję Organizacyjną.

4) Prawa sejmowe.

Ustawy te uchwaliła Izba Reprezentantów.

Uchwały i rozporządzenia władzy cywilnej i jej wydziałów.

5) Układy z Królestwem Polskim oraz między państwami opiekuńczymi.

6) Rozporządzenia Senatu Rządzącego.

7) Uchwały i dekrety sejmowe dotycząc prawa cywilnego i karnego.

8) Prawa pamiętające czasy zaboru austriackiego, dotyczące różnych dziedzin życia.

Istniejący wówczas Dziennik Rządowy był pismem urzędowym wywieszanym przy kancelariach wójtów okręgowych i miejskich oraz na każdej wsi. Dziennik Rozporządzeń Rządowych i Dziennik Praw zwierał statuty, uchwały, teksty konstytucji, zarządzenia.

Wolne Miasto nie mogło prowadzić własnej polityki zagranicznej. Rząd był wręcz zakuty przez rezydentów, którzy dążyli do tego, aby ograniczyć wszelkie jego swobody wewnętrzne. Nie można było ustanowić żadnych ceł i posiadać własnej administracji celnej. Poczta, która była ustanowiona dzięki traktatowi dodatkowemu istniała krótko, ponieważ po pewnym czasie powstały urzędy pocztowe. Uniwersytet Jagielloński uzależniony był od państw członkowskich. Całkowicie niezależna wobec rządu stała się Komisja Włościańska i mogła wydawać postanowienia. Wolne Miasto Kraków było niezależne terytorialnie o specjalnym statusie i państwem o polityce uzależnionej od państw silniejszych.

Jak zatem wynika z powyższego, Wolne Miasto Kraków nie było tworem suwerennym[7], czyli mogącym samodzielnie, niezależnie od innych podmiotów, sprawować władze polityczną.

Rozdział II: Konstytucje Wolnego Miasta Krakowa.

2.1.   Pojęcie konstytucji.

Nazwa „konstytucja” wywodzi się z łacińskiego słowa „constituere” (constituo, constitui) oznaczającego: ustanawiać, urządzać, uporządkować, nadać (czemuś) określoną formę. Odwoływanie się do tego terminu łacińskiego popularne jest we francuskim i w angielskim kręgu językowym. Konstytucjonaliści niemieccy odwołują się raczej do słowa „concipere” (oznaczającego „ująć w słowa lub w pewną formułę, wyrazić, wysłowić, uroczyście lub formalnie ogłosić, zapowiedzieć”)[8]. Współczesna doktryna konstytucjonalizmu określa konstytucję jako akt prawny o najwyższej mocy prawnej, co wyraża się w szczególnym trybie jego uchwalania i zmiany oraz w nazwie, określający podstawowe zasady ustroju państwa, podmiot władzy w państwie i sposoby wykonywania przezeń tej władzy, a także określający prawa, wolności i obowiązki obywateli[9].

Konstytucja, podobnie zresztą jak każdy inny akt prawny, nie stanowi przypadkowego zbioru norm. Jej treść jest w określony sposób uporządkowana i podzielona na części (rozdziały i działy) oraz przepisy (artykuły, paragrafy, ustępy, punkty itp.). Nazywamy to systematyką konstytucji. Jeżeli mamy na myśli ogólny układ dużych części składowych konstytucji, nazywanych np. rozdziałami, mówimy o systematyce ogólnej. Ich podział natomiast na poszczególne przepisy oraz wewnętrzna struktura tych przepisów bywają określane mianem systematyki szczegółowej. Ustrojodawca przez logiczne uszeregowanie norm wyraża swoją koncepcję państwa. W istocie struktura wewnętrzna konstytucji, zbudowana zgodnie z wolą ustawodawcy konstytucyjnego, stanowi jedną z ważniejszych przesłanek interpretacyjnych przepisów ustawy zasadniczej. Systematyka ogólna konstytucji kształtuje się pod wpływem pewnych koncepcji filozoficznych oraz założeń politycznych, które popiera i uznaje ustrojodawca. W systematyce szczegółowej nie występują z reguły pomiędzy poszczególnymi konstytucjami istotne różnice. Dzieje się tak dlatego, że założenia techniczno – legislacyjne leżące u jej podstaw są zasadniczo wolne od wpływów ideologii czy polityki i są w wielu krajach podobne do siebie. Systematyka wewnętrzna konstytucji (oraz innych aktów prawnych) spełnia niezwykle ważne funkcje w jej wykładni i stosowaniu. Zdaniem doktryny, z umiejscowienia przepisów w określonej części aktu prawnego wnioskować można o znaczeniu terminów i o relacjach poszczególnych przepisów w danym akcie prawnym. Założenie to dotyczy oczywiście w większym stopniu systematyki ogólnej[10].

Konstytucja będąc aktem prawnym o szczególnym znaczeniu spełnia w państwie wiele funkcji. Dokonane poniżej ich omówienie obejmuje funkcje stosunkowo najczęściej wymieniane w literaturze przedmiotu. Zastrzec jednak trzeba, że wielu autorów tworzy własne klasyfikacje i trudno mówić o jednej, powszechnie akceptowanej. Sporna jest także treść, jaką nadaje się poszczególnym funkcjom. Nieraz te same terminy, używane przez różnych autorów, mają odrębne znaczenie i odwrotnie – odmienne pojęcia oznaczają zasadniczo to samo. Punktem wyjścia w prezentacji poszczególnych funkcji spełnianych przez konstytucję musi stać się przedstawienie samego pojęcia „funkcji”. Termin funkcja konstytucji oznacza zespół różnorakich skutków społecznych, jakie stale, w odniesieniu do określonej sfery rzeczywistości wywoływane są istnieniem konstytucji. Innymi słowy, funkcja konstytucji to nic innego, jak rola, jaką konstytucja może pełnić w rzeczywistości społeczno – politycznej określonego państwa. Doktryna prawa konstytucyjnego wyróżnia pięć podstawowych funkcji konstytucji[11]:

a) funkcja prawna – to możliwość pełnienia przez konstytucję roli aktu prawnego w zakresie stosunków politycznych, społecznych i gospodarczych, które są w niej regulowane; konstytucja zajmuje wśród aktów prawnych szczególne miejsce i stanowi zarówno pod względem merytorycznym, jak i formalnym, podstawę całego systemu prawa w każdym państwie konstytucyjnym; określa ona najważniejsze zasady działalności państwa i jego organów; legitymuje rządzących do rządzenia i jednocześnie zakreśla zakres władzy państwowej; zapewnia jednostce pewien katalog praw i wolności, wyznaczając zarazem ich zewnętrzne granice;

b) funkcja integracyjna – konstytucja, wypełniając tę funkcję, określa formy udziału obywateli w kształtowaniu woli państwa i służy w ten sposób zespoleniu jednostki z państwem, stwarzając jednocześnie prawne mechanizmy służące rozwiązywaniu konfliktów społecznych; konstytucja przekształca byty społeczne i polityczne w byty prawne, służy integracji całego społeczeństwa, gdyż zwykle stanowi wyraz szerokiego konsensusu społecznego; jej postanowienia są zazwyczaj rezultatem kompromisu pomiędzy różnymi grupami społecznymi i siłami politycznymi;

c) funkcja organizatorska – wiele postanowień konstytucji określa zasady organizacji i funkcjonowania państwa oraz jego strukturę wewnętrzną, spełniające rolę statutu organizacyjnego państwa;

d) funkcja programowa (dynamiczna, programowo – dynamiczna) – polega na założeniu, że zadaniem konstytucji nie jest tylko realizacja określonego modelu państwa, a następnie jego petryfikacja w raz ustalonym kształcie, ale również otwarcie jej postanowień na nowe zjawiska polityczne, gospodarcze i społeczne towarzyszące coraz szybszemu rozwojowi społeczeństw; konstytucja ma zatem stać się programem opartym na powszechnie aprobowanych wartościach, a zarazem stymulatorem dalszego rozwoju społecznego;

e) funkcja wychowawcza – każda konstytucja jest odzwierciedleniem pewnego systemu wartości i przekonań społecznych, z drugiej zaś strony ucieleśnia określone idee i dąży do ich realizacji – oddziałuje w ten sposób zarówno na świadomość całego społeczeństwa, jak i pojedynczych jego członków, upowszechnia jedne wartości, idee, zasady i równocześnie stymuluje przyjmowanie innych; funkcja wychowawcza konstytucji nie polega jednak tylko na konserwacji czy stabilizacji określonych standardów zachowań, lecz także na odgrywaniu przez nią roli stymulatora idei (wartości).

2.2  I Konstytucja Rzeczpospolitej Krakowskiej z 1815 r.

         Wraz z utworzeniem Wolnego Miasta Krakowa nadano mu ustawę zasadniczą (I konstytucja). Jej tekst dołączono do traktatu dodatkowego z 3 maja 1815 roku. Oba teksty uznano za integralną część Aktu Końcowego z 9 czerwca 1815 roku. W opracowaniu tekstu tego aktu ważną rolę odegrał książę Adam Jerzy Czartoryski. Zwięzły tekst oktrojowanej konstytucji z 3 maja 1815 r., zredagowanej w języku polskim, liczył 22 artykuły. Akt ten proklamował w szczególności równość wobec prawa, niezawisłość sądownictwa oraz wolność osobistą dla chłopów. Zapewniono polski charakter Wolnego Miasta Krakowa. „Trzy Dwory” deklarowały, że „biorą tę konstytucję pod swoją wspólną gwarancję”. Zapewniono jej rozszerzenie, co było zadaniem Komitetu Organizacyjnego, a nadto Komitetu Konstytucyjnego, złożonego z przedstawicieli Wolnego Miasta Krakowa (w liczbie 9) na czele ze Stanisławem Wodzickim[12].

Odnośnie podziału administracyjnego I Konstytucja zakładała podział ziem Wolnego Miasta bez hierarchizowania podziału administracyjnego na gminy wiejskie i miejskie gdzie na czele stali wójtowie. Stwierdzała również, że służbę wewnętrzna będzie sprawował batalion Gwardii Narodowej. Władzę w Wolnym Mieście Kraków przejęły osoby najbogatsze, czyli posiadacze ziemscy, którzy przez cały okres toczyli spory z mieszczaństwem i inteligencją. Konstytucja posiadała akcenty arystokratyczne, demokratyczne oraz liberalne. Była konstytucją narzuconą z pominięciem organu przedstawicielskiego. Obowiązywała przez trzy lata.

2.3. II Konstytucja Rzeczpospolitej Krakowskiej z 1818 r.

 Powołana przez traktat dodatkowy Komisja Organizacyjna miała zadanie rozwinąć pierwszą konstytucję. Tekst rozwinięty konstytucji ogłoszony został 11 września 1818 r. Wedle jej postanowień, Wolne Miasto Kraków było republiką w której obowiązywał trójpodział władzy: władzą wykonawczą był Senat, władzą ustawodawczą jednoizbowe Zgromadzenie Reprezentantów, a władzę sądowniczą realizowały niezawisłe sądy. 

Czynne prawo wyborcze otrzymali profesorowie uniwersytetu, nauczyciele, artyści, kler świecki, kierownicy fabryk i warsztatów, znaczniejsi kupcy i właściciele płacący co najmniej 50 złotych polskich podatku gruntowego. Kandydaci do Zgromadzenia lub Senatu musieli legitymować się ukończeniem studiów na którymś z polskich uniwersytetów (wyjątek stanowili urzędnicy dawnego Księstwa Warszawskiego no i oczywiście nominanci państw opiekuńczych)[13].           

U podstaw republiki legły wartości takie jak: równość wszystkich wobec prawa, nienaruszalność własności prywatnej, wolność druku, panowanie języka polskiego i tolerancja religijna (Wyznaniem państwowym był katolicyzm, ale innym wyznaniom chrześcijańskim zapewniono pełnię praw obywatelskich, a niechrześcijańskim – tolerancję i opiekę prawa. W Rzeczpospolitej mieszkali wierni Kościołów: Rzymsko – katolickiego, protestanckich, Unici obrządku greckiego oraz przedstawiciele wyznania mojżeszowego).

Wolne Miasto nie miało swoich oddziałów wojskowych, otrzymało jednak formacje zwaną milicją krakowską, która stanowiła namiastkę polskiej armii. Milicja nie była liczna: jej stan nie przekroczył 500 żołnierzy. Jednakże udało się sformować dwie pełne kompanie liniowe. Każda z nich składała się z dwóch plutonów fizylierów (strzelców) i po plutonie grenadierów i woltyżerów. Dodatkowo istniał odział żandarmów. Zwierzchnikiem był komendant wraz z kilkoma oficerami. Milicja otrzymała fantastyczne, barwne, nawiązujące do tradycji Księstwa Warszawskiego mundury. Uczestniczyła w manifestacjach patriotycznych: 22 lipca 1817 roku w trakcie sprowadzenia spod Lipska zwłok poległego Księcia Józefa Poniatowskiego, 23 czerwca 1818 r. w trakcie pogrzebu Tadeusza Kościuszki. Milicja uczestniczyła we wszystkich uroczystościach państwowych i kościelnych dając im wspaniałą oprawę.

Wymiar sprawiedliwości działał prawidłowo, a sędziowie cieszyli się dobrą opinią. Adam Siemoński, poseł na sejm Rzeczpospolitej Krakowskiej w 1827 mówił: „Niemniej wie Naród i Senat, że (…) sędzia nie jest sługą administracyjnym, ale sługą prawa i sprawiedliwości, bo gdyby zdanie sędziego lub jego czyste sumienie podlegało jakiejś nad sobą władzy, na cóż prawa? w cóż by się obróciła sprawiedliwość? na cóż by się zdały trybunały, które dopełniać powinny i dopełniają święcie w naszym kraju, pomimo nieraz zagrożeń im przez biurokracją czynionych, swoich obowiązków i żadne nigdy uchybienie dowiedzionem im prawnie nie było”[14].

Szlachta formalnie nie miała większych praw niż reszta ludności (w praktyce jednak, rządziła państwem). Chłopi byli w znacznie lepszej sytuacji niż w Galicji czy też w Królestwie Polskim, choć ciągle ograniczano im możliwość przesiedlania się. Ich statusem zajęła się Komisja Włościańska, niezależna od Senatu, powołana zgodnie z postanowieniem Kongresu Wiedeńskiego. Komisja ta zniosła pańszczyznę, rozparcelowała część gruntów folwarcznych i wprowadziła czynsz, m.in. dzięki temu rosła ilość chłopów posiadających prawa wyborcze i mogąca wysyłać swoje dzieci do szkół.

Pomimo zagwarantowania opieki państwowej nad ludnością wyznania mojżeszowego, Rzeczpospolita prowadziła politykę asymilacyjną, nieskuteczną i powodującą zrozumiałe oburzenie (jak w 1844 gdzie nakazano Żydom obcinanie pejsów i zmianę stroju przy ślubie). Politykę tę zniosły później władze powstańcze, sprawiając, że wielu Żydów wsparło ich w walce. Niemniej, liczba ludności żydowskiej stale rosła: w 1815 roku w całym państwie było ich 7074, w 1842: 15339 (przez 27 lat przybyło ich 8265). Nie posiadali oni praw politycznych, a w Krakowie mogli mieszkać tylko w Kazimierzu. Jednak Żydzi będący profesorami i doktorami posiadali pełnię praw publicznych.

Nowa rozwinięta konstytucja obowiązywała piętnaście lat.

2.4. III Konstytucja Rzeczpospolitej Krakowskiej z 1833 r.

Przez ponad 10 lat funkcjonowania oktrojowanej konstytucji z 1818 roku, Rzeczpospolita Krakowska miała się doskonale. Dopóki Warszawa pozostawała ośrodkiem polskiego życia politycznego, dopóty dawna stolica mogła skupić swą uwagę na handlu i na przemycie. Wkrótce zdobyła sobie pozycję głównej stacji przeładunkowej środkowej Europy oraz izby rozrachunkowej dla wszystkich zakazanych dóbr oraz poszukiwanych osób z sąsiednich państw.

Uniwersytet Jagielloński odzyskał autonomię i przywrócił język polski jako wykładowy. Towarzystwo Nauk rozszerzyła sieć lokalnych szkół. Właściciele ziemscy przerzucili się na górnictwo. Aż do roku 1827 nie wydarzyło się nic co można by uznać za wydarzenie niepomyślne. Natomiast w 1827 roku trzej rezydenci odmówili zatwierdzenia nowego prezesa Senatu, przywracając na jego miejsce hr. Stanisława Wodzickiego, na piątą z kolei kadencję. Wodzicki, wybitny botanik, był zagorzałym przeciwnikiem radykalnych prądów emanujących z uniwersytetu a z łaski rosyjskiego patronatu pełnił również funkcję senatora w Królestwie Kongresowym. Ponowne powierzenie mu funkcji prezesa Senatu było sprzeczne z duchem, jeśli również nie z literą konstytucji i wyraźnie świadczyło o tym, że wolność wolnego miasta nie jest pełną wolnością[15].

Wybuch powstania listopadowego w Królestwie Kongresowym wstrząsnął krótkotrwałą idyllą Wolnego Miasta Krakowa. Rzeczpospolita stała się głównym schronieniem dla uchodźców uciekających z armii rosyjskiej, ściągając w ten sposób na siebie uwagę i gniew mocarstw rozbiorowych. We wrześniu 1831 roku, kiedy szczątki korpusu generała Różyckiego zbiegły, wraz z ks. Czartoryskim, do Krakowa, tuż za nimi pospieszyły oddziały rosyjskie. Na dwa lata zawieszono konstytucję. Podjęta w 1833 roku nieudana próba wzniecenia powstania w kraju przez emigrantów z organizacji Zemsta ludu posłużyła mocarstwom opiekuńczym za pretekst do narzucenia Wolnemu Miastu nowej konstytucji, ogłoszonej 30 maja 1833 roku.

Autorem nowej konstytucji był Austriak Ludwik Lebzeltern, który swoje propozycje zaczerpnął z projektu barona Artura Mohrenheima. Naciski ze strony państw opiekuńczych pod względem ekonomicznym i politycznym miały na celu uzależnienie miasta pod względem gospodarczym. Prusy przez Kraków przemycały swoje wyroby a Austria i Rosja prześcigały się w sposobach na uzależnienia od siebie Krakowa. Konstytucja była trzykrotnie nowelizowana. Kompetencje rządu były ograniczone[16].

Ten naruszający postanowienia kongresu wiedeńskiego akt wydatnie ograniczył swobody Wolnego Miasta. Konferencja rezydentów mocarstw zyskała rangę instancji rozstrzygającej konflikty między Zgromadzeniem Reprezentantów a Senatem i interpretującej zapisy konstytucyjne. Zatwierdzała wybór prezesa Senatu i otrzymała w praktyce możliwość decydowania o obsadzie urzędów i wpływania na przebieg spraw sądowych. Liczbę Senatorów zmniejszono do 8, a deputowanych do Sejmu, który miał odtąd obradować co 3 lata, do 30. Ograniczono wolność prasy a w dziedzinie ekonomicznej odebrano miastu prawo wolnego handlu w Podgórzu.

Okres, w którym obowiązywała ta konstytucja był okresem ciągłych zmian dążących do ograniczenia kompetencji i znaczenia organów państwowych i do zniesienia niezależności Wolnego Miasta Kraków.

Fot.1 Karta tytułowa Konstytucji Wolnego         Fot.2 Karta tytułowa Konstytucji Wolnego

Miasta Krakowa z 11 września 1818r.[17]               Miasta Krakowa z 29 Lipca 1833r.[18]

Rozdział III: Ustrój polityczny Rzeczpospolitej Krakowskiej.

3.1.   Senat Wolnego Miasta Krakowa – jego rola i funkcje.

         Wedle ustaw konstytucyjnych, Senat (Senat Rządzący) Rzeczpospolitej Krakowskiej stanowił organ władzy wykonawczej w państewku. Początkowo składał się z 13 wybieralnych senatorów. Należało do niego sprawowanie władzy wykonawczej. Prezes Senatu a zarazem prezydent miasta miał pełnić swój urząd przez 3 lata. Mianowanie prezydenta oraz decyzje w zakresie władzy wykonawczej wymagały poparcia przez trzech rezydentów – austriackiego, rosyjskiego oraz pruskiego. Do Senatu Rządzącego należała także inicjatywa prawodawcza. Inicjatywa ustawodawcza i wyłączność w organizowaniu policji i administracji dawała Senatowi przewagę nad Zgromadzeniem Reprezentantów, stanowiącego organ ustawodawczy w Wolnym Mieście.

Senat Rządzący, jako organ władzy wykonawczo – administracyjnej Rzeczpospolitej Krakowskiej, powołany został na podstawie ustawy z 1815 (konstytucja z 1818 potwierdzała jego pozycję). W jego skład wchodzili, jak już była o tym mowa, prezes i 12 senatorów. Wszyscy członkowie pochodzili z lokalnej arystokracji (połowę składu stanowili senatorowie dożywotni). Formalnie prezes senatu powoływany był przez Zgromadzenie Reprezentantów, w praktyce prezes pochodził z nominacji któregoś z rezydentów państw zaborczych. Senatorzy pochodzili częściowo z wyboru (8 senatorów i prezesa wybierało Zgromadzenie reprezentantów), częściowo z nominacji (po 2 senatorów mianowała kapituła kurii krakowskiej i krakowski uniwersytet). W 1833 r. na mocy nowej konstytucji zmniejszono skład Senatu do 8 senatorów i prezesa (z czego tylko jeden pochodził z nominacji – prawo to utrzymała kapituła), a wybór prezesa Senatu uzależniono od zatwierdzenia „dworów opiekuńczych” (którzy z resztą już w 1827 r. unieważnili wybór prezesa Senatu).

       Senat powoływał i odwoływał urzędników, zatwierdzał projekty ustaw przed głosowaniem w Zgromadzeniu Reprezentantów. Prezes reprezentował Wolne Miasto Kraków na zewnątrz. W latach 1815 – 1830 dochodziło do częstych konfliktów między Senatem reprezentującym arystokrację a Zgromadzeniem Reprezentantów, w którym przewagę miała liberalna inteligencja i mieszczaństwo. Zaborcy umacniali pozycję zachowawczego senatu, zwiększając jednocześnie swój wpływ na jego decyzje.

Kompetencje Senatu były dość rozległe. Obok typowych działań władzy wykonawczej (obejmującej m.in. kontrolę nad porządkiem w kraju, cenzurę, dysponowanie majątkiem, a także inicjatywę ustawodawczą) akceptował on także projekty praw uchwalanych przez Zgromadzenie Reprezentantów. Mógł orzekać też o rozwiązaniu Zgromadzenia. Organami administracyjnymi Senatu były wydziały. Sam Senat był uzależniony od rezydentów mocarstw opiekuńczych. Pierwszy jego skład (w 1815 r.) pochodził w całości z nominacji powołanej przez mocarstwa . Od 1837 r. rezydenci otrzymali także prawo odrzucenia kandydatur na senatorów, a od 1843 r. senatorzy byli wręcz mianowani przez konferencję rezydentów.

         Senat mógł rozstrzygać spory pomiędzy sądem a administracją oraz miał możliwość skreślania kandydatów z list sędziowskich jak i zawieszania sędziów. Panował nad przebiegiem obrad sejmowych, posiadał prawo łaski, rozstrzygał również spory zaistniałe miedzy administracją a sądami. Posiadał również uprawnienia wobec Uniwersytetu. Wydziały miały ograniczone kompetencje, mogły jedynie decydować w sprawach drobniejszych. W sprawach zastrzeżonych dla plenum pełniły funkcję opiniodawczą. Odpowiedzialność za prowadzenie poszczególnych wydziałów ponosili odpowiednio powołani do tego senatorowie. W poszczególnych wydziałach występowali również urzędnicy kancelaryjni.

Senat mógł wpływać na obrady Zgromadzenia. Jako aparat pomocniczy jeżeli wyraził zgodę Zgromadzenie mogło uchwalić nowe prawo. Miał prawo veta, co do propozycji zmian prawa. W stosunku do skazanych przez sąd lub władze administracyjne Senat wraz z prezesem miał prawo do ułaskawienia takich osób.

         Obrady Senatu odbywały się w pełnym składzie, w takich wydziałach jak:

1) Spraw Wewnętrznych;

2) Skarbu i Dóbr Narodowych;

3) Sprawiedliwości;

4) Policji;

5) Układanie Przyszłej Organizacji.

Poprzez dokonanie zmian w roku 1816 pozostały takie wydziały jak:

1) Spraw Wewnętrznych i Sprawiedliwości;

2) Policji i Milicji;

3) Dochodów Publicznych i Skarbu.

Z biegiem czasu w 1822 roku ponownie doszło do redukcji i pozostał tylko Wydział Spraw Wewnętrznych, który został połączony z Wydziałem Policji i tak już zostało do końca istnienia Wolnego Miasta.

1. Wydział Spraw Wewnętrznych i Sprawiedliwości[19] zajmował się sprawami związanymi z podziałem administracyjnym kraju, nadzorem nad gospodarką, ruchem ludności, przemysłem, handlem oraz pocztą. Nadzór nad sadownictwem i rozstrzyganiem sporów pomiędzy urzędami należało również do wydziału Spraw Wewnętrznych i Sprawiedliwości. Do służb specjalnych w tym wydziale należeli:

- służba budowlana;

- architekci;

- zarząd budowli;

- urząd ekonoma miejskiego dbającego o czystość i oświetlenie miejskie.

2. Wydział Policji i Milicji zajmował się sprawami z zakresu porządki, spokoju i bezpieczeństwa publicznego oraz cenzurą druku i sztuki teatralnej. Członkiem służb specjalnych był protomedyk[20], będący szefem policji lekarskiej i jednocześnie szefem wszystkich służb specjalnych jego pomocnikami byli:

- dwaj fizycy;

- trzej chirurdzy;

- dwie położne.

Wydziałowi Policji i Milicji podlegał Urząd Policji Pośredniej, który pośredniczył pomiędzy wójtami gmin miejskich a Senatem. Urząd ten mógł odbierać zlecenia od Senatu lub też bezpośrednio od prezesa Senatu.

Senat ustanowił projekt, który mówił o werbunku oddziału policyjnego, jak również podczas rekrutacji całej milicji. Milicja została podzielona na nieruchomą, która miała pełnić służbę wojskową oraz ruchomą sprawująca funkcje policyjne. Milicja nieruchoma była małą armią Miasta Kraków. Na jej czele stał komendant jednak naczelne zwierzchnictwo sprawował prezes Senatu.

Istniała również żandarmeria, której komendantem był kapitan milicji. Żandarmeria zlecenia otrzymywała od wójtów w gminach. Milicja oraz żandarmeria nie miały regulaminu służby oraz kodeksu karności stosowano wówczas regulamin wojskowy Księstwa Warszawskiego.

3. Wydział Dochodów Publicznych i Skarbu zajmował się podatkami, sprawami budżetu, opłat a także nadzorował majątek Uniwersytetu i instytucji oświatowych. Zajmował się również sprawi kopalni rządowych i prywatnych oraz fabrykami.

Istniały również służby specjalne, do których należeli:

- pracownik działu gospodarczego nadzorujący domy i dobra narodowe;

- kierownik kopalń (inspektor);

- inspektor dochodów publicznych nadzorujący wpływy do skarbu państwa.

Sprawy występujące w Senacie rozstrzygano na podstawie uchwały, zapadającej kolegialnie, decyzje zapadały podczas uchwały kolegium.

Senat został zlikwidowany po upadku powstania krakowskiego w 1846 r. Na krótki okres powołano wówczas Radę Administracyjną Cywilną, która została zlikwidowana jeszcze w tym samym roku wraz z likwidacją Rzeczypospolitej Krakowskiej i jej włączeniem w granice Austrii.

Czołową postacią w życiu politycznym Rzeczypospolitej był prezes Senatu, chociaż konstytucja 1818 roku nie dawała mu szerokich uprawnień prezydialnych. Uprawnienia prezesa opierały się na[21]:

- nadzorem nad pracami Senatu;

- reprezentowaniem Wolnego Miasta Kraków;

- zwierzchnictwem nad Dyrekcją Policji;

- nadzorem nad instytucjami publicznymi (od roku 1833);

- prawem porozumiewania się z rządami opiekuńczymi w drodze dyplomatycznej.

Prezes Senatu miał prawo inicjowania uchwał oraz ustalał porządek obrad, podczas obrad przysługiwał mu również prawo jednego głosu. Stał również na straży dobra i bezpieczeństwa państwa.

W wyniku starań ks. Czartoryskiego i akceptacji tej kandydatury przez Prusy, Austrię i Rosję, pierwszym prezesem Senatu Wolnego Miasta został Stanisław Wodzicki, szlachcic, były prefekt departamentu krakowskiego. Wokół Wodzickiego skupiła się większość konserwatywnych ziemian i arystokracji, luźno związanych z mieszczaństwem krakowskim i spodziewających się na ogół rychłego włączenia miasta do Królestwa Polskiego.

Do roku 1827 stronnictwo Wodzickiego panowało niepodzielnie w urzędach i Senacie, sprawnie kierując organizacją administracji i skarbu. Do pierwszego większego starcia między Senatem a Zgromadzeniem Reprezentantów doszło już w 1817 roku, w związku ze zmianami, jakie Zgromadzenie dokonało w budżecie. Senat uznał te zmiany za bezprawne i Wodzicki odwołał się do cara Aleksandra. Car zatwierdził zmiany w budżecie, zakazując jednak na przyszłość Zgromadzeniu dowolnego ich dokonywania. Wydarzenie to było pierwszym przypadkiem odwołania się władz Wolnego Miasta do dworu opiekuńczego. Taka ograniczająca suwerenność państwa praktyka stała się odtąd regułą w sporach wewnętrznych.

W roku 1820 doszło do zamieszek studenckich, co spowodowało zatarg między Senatem a uniwersytetem. Gdy rok później wykryto pierwszą tajną organizację młodzieży akademickiej („Orzeł Biały”) Wodzicki ponownie odwołał się do dworów opiekuńczych. Efektem tej akcji było ograniczenie autonomii uniwersytetu i władzy rektora, który wcześniej mógł pod względem wpływów politycznych konkurować z prezesem Senatu.

Wydarzenia te okryły Wodzickiego i Senat niesławą. Jeszcze w wyborach na prezesa w 1824 roku. Wodzicki wygrał nieznaczną większością. Ale w roku 1827, wskutek wewnętrznych podziałów w obozie konserwatystów, Senat na swego prezesa wybrał Józefa Nikorowicza, prezesa sądu apelacyjnego, kandydata mieszczan. Doprowadziło to do największego wówczas przesilenia politycznego w Rzeczypospolitej Krakowskiej. Konserwatyści nie uznali nowego prezesa i opuścili obrady pod pretekstem braku wyższego wykształcenia części członków Senatu. Sytuację wykorzystały państwa opiekuńcze: przesłały Zgromadzeniu notę stwierdzającą bezprawność jego działań a Wodzickiemu poleciły pozostać na stanowisku. Wodzicki rządził odtąd dzięki poparciu rezydentów a prace Sejmu zawieszono.

W roku 1828, z inicjatywy Rosji, powstał tzw. Komitet Epuracyjny, działający w ścisłym porozumieniu z rezydentami. Zasiedli w nim Wodzicki i 3 posłusznych Rosji senatorów. Głównym celem jego działań było utrwalenie przewagi oligarchii urzędniczej, złożonej z ludzi posłusznych Rosji i innym mocarstwom opiekuńczym. Komitet odsunął od władzy całą listę senatorów, urzędników, a nawet profesorów uniwersytetu. Wzmocnił także władzę prezesa Senatu. Rzecznikiem tych zmian był car Mikołaj I, który dążył do narzucenia Rzeczypospolitej nowej konstytucji, czego domagał się od dawna konserwatywny Wodzicki. Dwory opiekuńcze zamierzały wprowadzić nową konstytucję w listopadzie 1830 roku, uprzednio wprowadzając wojsko do miasta. W realizacji tych planów przeszkodził jednak wybuch powstania listopadowego w Królestwie.

       Czynne prawo wyborcze do Senatu oparte było na cenzusie majątkowym. Z prawa tego mogli korzystać obywatele posiadający ziemie, nieruchomości, domy, jeżeli opłacili rocznie 50 złp podatku gruntowego, członkowie duchowieństwa świeckiego i Akademii, przedsiębiorcy fabryk, artyści sztuk pięknych i nauczyciele szkół. Wszyscy obywatele, którzy byli zapisani jako członkowie Kongregacji. Osoby te poprzez zgromadzenie określonego majątku mogli brać udział czynny udział w wyborach. Taki cenzus pozbawił wielu obywateli praw wyborczych.

Reasumując, czynne prawo wyborcze posiadali:

ü kupcy, hurtownicy, fabrykanci;

ü nauczyciele;

ü osoby będące właścicielami nieruchomości, za które miesięcznie płacili podatek;

ü artyści;

ü profesorowie wykładający na uniwersytecie;

ü osoby duchowne.

Bierne prawo wyborcze posiadały z kolei:

ü osoby posiadające wykształcenie;

ü osoby mające ukończone 26 lat;

ü osoby posiadające majątek.

Żydzi, osoby pozostające w służbie prywatnej przez okres zatrudnienia oraz zakonnicy nie posiadali czynnego prawa wyborczego.

Fot.3 Pierwsza strona Statutu Organicznego            Fot.4  Karta tytułowa „ Memoriału

wewnętrznego urządzenia Senatu[22].                         historycznego i politycznego o stanie  

obecnym Wolnego Miasta Krakowa” z 1840 r.

                                                                                  

3.2. Zgromadzenie Reprezentantów Rzeczypospolitej Krakowskiej – jego rola i funkcje.

Organem ustawodawczym w Wolnym Mieście Krakowie było jednoizbowe Zgromadzenie Reprezentantów, liczące początkowo 41 członków, z których 26 pochodziło z wyboru przez zgromadzenie gminne (17 okręgowych i 9 w Krakowie, wyłączone zostały z tego dwie gminy obejmujące miasto żydowskie na Kazimierzu). Senat, Kapituła Katedralna i Uniwersytet Krakowski delegowały po trzech przedstawicieli do tego organu, do którego wchodziło ponadto sześciu sędziów pokoju. Konstytucja z 1833 roku ograniczyła skład parlamentu do 30 członków.

         Według prawa Zgromadzenie Reprezentantów miało zbierać się corocznie na sesję trwającą cztery tygodnie, której przewodniczył marszałek pochodzący spośród senatorów. Od 1833 roku parlament miał się zbierać co trzy lata. Czas obrad, od 1833 roku faktycznie tajnych, wydłużono do sześciu tygodni. Uprawnienia parlamentu były ograniczone. Obejmowały one w szczególności uchwalanie podatków, układanie budżetu, zmiany w kodyfikacjach prawnych, wybór wyższych urzędników administracyjnych i sądowych. Do kompetencji tego organu należało decydowanie o oddaniu pod sąd osób, które dopuściły się przestępstw urzędniczych. Zgromadzenie Reprezentantów uzyskało także zwierzchnictwo nad sądownictwem. Spod jego kompetencji wyłączono natomiast zmiany w konstytucjach. Akty prawne, uchwalane przez Zgromadzenie Reprezentantów, publikowano w Dzienniku Praw Wolnego Miasta Krakowa. Rola parlamentu stopniowo malała, m. in. ze względu na aktywność reprezentantów państw opiekuńczych.

Bierne prawo wyborcze do Zgromadzenia ograniczał cenzus wykształcenia i majątku. Czynne prawo wyborcze także było ograniczone: posiadali je m.in. członkowie duchowieństwa świeckiego i uniwersytetu, właściciele nieruchomości płacący odpowiednio wysoki podatek gruntowy, bogatsi przedsiębiorcy i kupcy, artyści i nauczyciele.

Jak już o tym była mowa, w 1833 r. na mocy nowej konstytucji zmniejszony został skład Sejmu (do 30 członków) oraz jeszcze mocniej uzależniono go od Senatu Rządzącego. M.in. ustalono, że będzie się zbierał tylko raz na trzy lata, a przebieg obrad będzie tajny. Stopniowo pozbawiono go też prawa wyboru członków Senatu Rządzącego. W 1842 r. ponownie ograniczono ilość członków izby (do 20), a jego zwoływanie uzależniono wyłącznie od woli dworów opiekuńczych. Odebrano mu też prawo do zmiany przedkładanych mu projektów senackich oraz obrad nad sprawami innymi, niż wniesione przez Senat. Ostatni raz Zgromadzenie zebrało się w 1844 r.

Z immunitetu poselskiego Reprezentanci korzystali od chwili rozpoczęcia aż do zamknięcia obrad. W grudniu, raz do roku, odbywały się sesje i trwały cztery tygodnie.

Obrady polegały na tym, iż na początku powoływano trzy komisje takie jak:

- komisję kwalifikacyjną, która to zajmowała się kandydatami na urzędy administracyjne oraz sądowe;

- komisję skarbowo-budżetową;

- komisję kodyfikacyjną.

Zgromadzenie miało ograniczone prawa, co do prawa obowiązującego, nie mogło proponować zmian dotyczących konstytucji oraz statutów regulujących najważniejsze dziedziny życia. Pełniło role kontrolera praworządności w Krakowie, jak również mogło oskarżyć urzędników administracyjnych oraz sędziów w razie nadużycia władzy lub kradzieży funduszy publicznych. Osoba oskarżona była sądzona przez Sąd Sejmowy, utworzony z 17 sędziów oraz 5 członków Zgromadzenia. Dzięki czujności Zgromadzenia Sąd zbierał się kilka razy.[23] Z biegiem czasu Zgromadzenie zostało pomniejszone o skład do 30 członków. Prawo wyborcze nie zostało zmienione jednak, sfera duchowieństwa została nieco odsunięta od życia politycznego. Zwrócono uwagę na chłopów, dzięki którym starano się znaleźć oparcie w zamożnej części chłopstwa. Z upływem czasu Zgromadzenie Reprezentantów znacznie upadało. Od momentu, gdy w 1839 roku zawieszono Sąd Sejmowy sprawy rozstrzygały sądy złożone z sędziów wyznaczonych przez państwa członkowskie .W 1842 roku diametralnie zostały zmienione prawa Zgromadzenia, lecz skład pozostał nienaruszony. Jeśli państwa opiekuńcze uznały za stosowne wówczas Zgromadzenie zostało zwołane. Obrady odbywały się na zasadach i nad problemem przedstawionym przez Senat. Zgromadzenie nie posiadało prawa wyboru Senatu, sędziów oraz senatorów. Konferencja Rezydentów rozstrzygała spory pomiędzy Senatem a Zgromadzeniem.

Przed rozwiązaniem Zgromadzenia Komisja Kodyfikacyjna zajęła się opracowaniem zasad kodeksu karnego i cywilnego. Ustawy szczegółowe dotyczące hipoteki, opieki oraz egzekucji sądowej zostały uchwalone przed rozwiązaniem Zgromadzenia. Po upadku Zgromadzenia Reprezentantów sprawami kodeksu cywilnego i karnego zajmowały się sesje zwyczajne.

Rozdział IV: Administracja Wolnego Miasta Krakowa.

         W Wolnym Mieście Krakowie prawnie nie rozróżniono gmin miejskich i wiejskich. Na czele gminy stał wójt, początkowo pochodzący z wyboru. Jego kadencja trwała najpierw dwa, a potem sześć lat. Senat sprawdzał, czy wybrane osoby mają wymagane kwalifikacje, w tym umiejętność czytania i pisania po polsku, który był językiem urzędowym Wolnego Miasta Krakowa. Wójtom powierzono początkowo szeroki zakres uprawnień administracyjnych i częściowo sądowych. Od 1839 roku zamiast wójtów, zgodni z decyzją Konferencji Rezydentów, Senat mianował w gminach (wiejskich) komisarzy dystryktowych, a w Krakowie komisarzy cyrkułowych. Urzędnicy ci, pełniący funkcje administracyjne, policyjne i sądowe, zostali podporządkowani istniejącej od 1827 roku Dyrekcji Policji. Nie zdecydowano się na wprowadzenie samorządu terytorialnego.

4.1.   Administracja na szczeblu centralnym.

Zarząd nad Wolnym Miastem, kierowanie pracą urzędników (w tym wójtów gmin miejskich i wiejskich), należał do kompetencji Senatu, który został już opisany we wcześniejszym rozdziale a stanowił on nadrzędny i podstawowy organ administracji centralnej w państwie. W związku z przewagą stronnictwa konserwatywnego w tym ciele urzędy znalazły się w większości w rękach byłych urzędników Księstwa Warszawskiego – na ogół pochodzenia szlacheckiego. Aparat administracyjny, któremu konstytucja zagwarantowała znaczny wpływ na życie państwa, uchodził za sprawny.

Administracja centralna dzieliła się na oddziały:

a) sądowy;

b) dozorczo – administracyjny.

Jako, że aparat sądowy Rzeczypospolitej Krakowskiej omówiony zostanie w innym miejscu niniejszej pracy, w tym miejscu należy skupić się na aparacie dozorczo – administracyjnym, na którego czele stał dyrektor administracji centralnej. Dyrektor był odpowiedzialny przed Senatem, dzięki któremu mógł porozumiewać się z rezydentami. Z władzami policyjnymi państw członkowskimi porozumiewał się bezpośrednio. Dyrektor miał do dyspozycji oddział Milicji Ruchomej. Senat bez zgody Konferencji Rezydentów nie mógł nominować dyrektora Policji. Jeżeli dyrektor otrzymał od Senatu lub innej władzy polecenie, które było sprzeczne z obowiązującymi przepisami mógł się uchylić od ich wykonania i zwrócić uwagę danej instytucji, że niewłaściwie postępuje a jeśli to nie przyniosło skutku wówczas zgłosić się do rezydentów.

Powstały Urząd Budowniczy podlegał na początku Wydziałowi Spraw Wewnętrznych później nadzorowi Dyrekcji Policji.

Komitet Ekonomiczny powstały w 1821 roku, jako czynnik społeczny sprawował kontrolę nad wydatkami Senatu odnosząc się do inwestycji komunalnych.

Intendent Dóbr Narodowych zajmował się dobrami narodowymi i budynkami rządowymi natomiast Inspektor Kopalń zajmował się kopalniami.

Urzędnik prawny był osobą zarządzającą Senatem występującym w procesach, gdzie stroną był Skarb Państwa lub inne osoby prawne oraz miał prawo do opiniowania na żądanie Senatu kontraktów, które dotyczyły alienacji własności gminnych.

Działalnością policji Wolnego Miasta kierował Senat. W razie potrzeby mogła być rozwinięta do liczby 50 konnych i 500 pieszych. Po wkroczeniu wojsk trzech mocarstw w 1836 roku została rozwiązana przez Austriaków jako siedlisko „żywiołów anarchicznych”. Uformowana na nowo przez okupanta policja stała się narzędziem sprawowania władzy i nacisku na społeczeństwo Wolnego Miasta. Milicję oddano oficerowi austriackiemu Hochfeldowi, a reorganizację policji przeprowadził oficer austriacki z Podgórza – Franciszek Guth, który na czele swego aparatu rozpoczął prześladowanie tajnych stowarzyszeń politycznych. W 1837 Guth aresztował ok. 30 młodych ludzi, których oskarżył o udział w konspiracji. Na delegację

mieszkańców do rezydentów w obronie aresztowanych Austriacy odpowiedzieli zwiększeniem załogi w mieście do 1500 ludzi. Sąd krakowski uwolnił jednak aresztowanych od podejrzeń o spiskowanie i pociągnął do

odpowiedzialności Gutha, wywołując gniew Metternicha. Dwory odpowiedziały ograniczeniem kompetencji sądów – sprawy dotyczące bezpieczeństwa publicznego oddano policji, a sprawy polityczne specjalnej komisji przysłanej przez rezydentów, której działalność doprowadziła do usunięcia się większości polskich struktur spiskowych z Krakowa aż do 1845 roku. Komisarze odebrali także Zgromadzeniu Reprezentantów prawo mianowania i odwoływania sędziów na rzecz Senatu.

W roku 1838 posypały się aresztowania w związku z zabójstwem rosyjskiego agenta – Czelaka. W 1839 Guth zginął z rąk polskich spiskowców w Przemyślu. Po 1841 roku, mimo opuszczenia Wolnego Miasta przez obce wojska, policja i milicja pozostały austriackie.

Instytucją stojąca na równi z Senatem było Biuro Policji Pośredniej, do której obowiązków należało bezpieczeństwo oraz nadzór nad służbą zdrowia, pożarnictwem, sprawami budowlanymi, czystością na terenie miasta. Osoba współdziałająca z Wydziałem Spraw Wewnętrznych oraz będąca w stałym kontakcie z prezesem Senatu był pracownik stojący na czele Biura. Nadzorował on również wójtów gmin okręgowych i działalność wójtów gmin miejskich. Po pewnym czasie Biuro Policji Pośredniej przekształciło się w Dyrekcję Policji.

Jak już o tym zdążono nadmienić, w Wolnym Mieście Krakowie funkcjonowała także milicja municypalna. Każdy mieszkaniec Wolnego Miasta Krakowa po ukończeniu 20 roku życia zobowiązany był do służby w milicji. Po pewnym czasie zostało to zmienione i przeistoczyło się w werbunek, czyli zaciąganie ochotników do milicji[24].

Milicja została podzielona na milicję ruchomą oraz nieruchomą. Milicja ruchoma sprawowała w Urzędzie Policji Pośredniej funkcję policyjne. Milicja nieruchoma pełniła służbę wojskową i stała się małą armią Miasta Kraków.

Przedstawiony przez Senat projekt Komisji Organizacyjnej dotyczył żandarmerii, która miała pełnić służbę bezpieczeństwa na drogach oraz wsiach. Zlecenia dla żandarmerii wypływały od wójtów gmin. Komendantem był pierwszy kapitan milicji. Komendant stojący na czele milicji podlegającej Wydziałowi Policji i Milicji otrzymywał polecenia i rozkazy od Senatu, któremu zobowiązany był składać raporty.

Regulamin służby i kodeks karności milicji oraz żandarmerii nie był opracowany, ponieważ nie wykonał tego Senat. Z tego względu nie można było ukarać osób, które dopuściły się do wykroczeń związanych z karnością służbową wówczas stosowano środki regulaminu wojskowego Księstwa Warszawskiego.

4.2.Administracja na szczeblu lokalnym[25].

Postanowieniami z 1815 roku wprowadzono podział Wolnego Miasta na gminy wiejskie i miejskie, gdzie pierwsze miały liczyć po około 2 tysiące mieszkańców, a w drugim 3,5 tysiąca. Powstało więc 28 gmin, w tym 9 w samym Krakowie (7 chrześcijańskich a 2 żydowskie). Gminy oddalone od miasta nazywano gminami okręgowymi. Miały zostać utworzone okręgi dla celów sądowych, lecz nie były one jednostkami wyższymi od gminy, nie miały charakteru powiatu, tworzyły jedynie jednostkę organizacyjno – sądową. Wobec podziału terenowego Wydział Spraw Wewnętrznych przedstawił projekty, które zostały uchwalone bez większych dyskusji. Uchwalony został również podział na okręgi sądów pokoju, który wywołał większą dyskusję. Uchwalone projekty zostały rozpatrzone przez Komisję Organizacyjną.

Charakterystyczną cecha podziału był podziału było wyodrębnienie gmin politycznych – były to gminy posiadające czynne prawo wyborcze, z wyjątkiem dwóch gmin żydowskich, które należały do gminy administracyjnej. Podczas podziału poszczególne gminy ponumerowano i używano tej numeracji.

Na czele każdej gminy stał wójt (miejski lub okręgowy). Wyboru na stanowisko wójta dokonywało zgromadzenie gminne, a od 1833 zgromadzenie obiorcze. W gminach okręgowych wójt mógł mieć nawet po kilku zastępców mianowanych przez Senat[26]. Pierwszeństwo w wyborze posiadali właściciele wsi. Po sprecyzowaniu norm konstytucyjnych w 1816 r. wójt pełnił także funkcje administracyjne i sądowe.

Pierwsze, prowadzone pod nadzorem Senatu, obejmowały nadzór nad gospodarką rolna i leśną, przemysłem handlowym, własnością narodową, musiał wykonywać rozkazy rządu, administrowanie własnością gminną, zarządzanie funduszami, ściąganie podatków. 

Drugie, wykonywane pod nadzorem władz sądowniczych, obejmowały sprawowanie jurysdykcji w sprawach policyjnych (tj. sądzenie wykroczeń zagrożonych karą pozbawienia wolności do 3 miesięcy). 

Wójt zobowiązany był także do czuwania nad porządkiem, bezpieczeństwem  i spokojem w gminie. Wójtowie musieli często objeżdżać tereny swojej gminy, z czego pisać musieli raporty dla Senatu. Widać , że i tu ustrój terytorialny Wolnego Miasta opierał się głównie na przepisach z czasów Księstwa Warszawskiego. Urząd Wójta istniał do grudnia 1838. Na zarządzie Konferencji Rezydentów powołano komisarzy dystryktowych w okręgach , cyrkułowych w gminach miejskich. Na miejsca zastępców wójtów okręgowych powołano zwierzchników miejscowych, którzy mieli uprawnienia policyjne jak i prawo do ściągania podatków. Obejmowali stanowisko na zasadzie nominacji. Natomiast w Krakowie komisarze cyrkułowi podlegali bezpośrednio Dyrekcji Policji. Ostatnie lata funkcjonowania lokalnej administracji w Rzeczpospolitej Krakowskiej zostały podwójnie podporządkowane – Senatowi i Dyrekcji Policji.

Było to następstwem co raz to mocniejszego wprowadzania reżimu policyjnego i ograniczenia śladowych już resztek autonomii przez państwa opiekuńcze. Przekazały one władzę w 1828 dla Komitetu Epuracyjnego, w którym zasiadali tylko posłuszni mocarstwu senatorowie. 

Osoba ubiegająca się na to stanowisko musiała posiadać odpowiednie kwalifikacje, jeśli nie spełniała określonych wymagań wówczas Senat powoływał na to miejsce inną osobę. Senat miał możliwość powołania w każdej gminie wiejskiej zastępców wójta, którzy już wcześniej urzędowali na tym stanowisku.

Do zadań komisarzy należały:

- sprawy administracyjne;

- sprawy sądownicze;

- sprawy policyjne.

Polecenia Dyrekcji Policji będącej władzą zwierzchnią komisarzy dystryktowych wykonywali komisarze cyrkułowi. W sprawach administracyjnych od decyzji podjętych przez komisarzy dystryktowych można było się odwołać do Wydziału Spraw Wewnętrznych i Policji lub Dochodów Publicznych i Skarbu. Zwierzchnicy miejscowi, których kadencja trwała przez 3 lata weszli na miejsce zastępców wójtów, którzy ściągali podatki i pełnili służbę policyjną.

4.3. Skarbowość Wolnego Miasta Krakowa.

         Wolne Miasto Kraków swoje finanse opierało na budżecie, który został uchwalony przez Zgromadzenie Reprezentantów.

         Do przychodów należały podatki stałe oraz dochody niestałe. Dochody niestałe to opłaty, od napojów alkoholowych, opłaty od papierów stemplowych oraz taksy, czyli odpowiednie kwoty pobierane od koncesji jak również dochody z dóbr narodowych.

         Natomiast do wydatków należało: pensja prezesa Senatu i senatorów, koszty utrzymania policji, pensje urzędników i sędziów, dotacje na Uniwersytet. Wydział dochodów Publicznych i Skarbu zajmował się administracją skarbową. W gminach zajmowali się administracją skarbową urzędnicy.

         Walutą obowiązującą wówczas był złoty polski, który również obowiązywał w Królestwie Polskim. Wolne Miasto starało się o własną monetę i udało się wypuścić w obieg kilka rodzajów tj. trojak, dziesiątak, piętak, złotówki, dwuzłotówki. Jednakże rezydenci zakazali dalszego bicia monet a państwa opiekuńcze zabroniły przyjmowania ich w swych kasach i odmówili klauzuli walutowości. Monety pozostałe po Wolnym Mieście Kraków stały się zabytkiem.

4.4. Organizacja administracji szkolnej.

Ze względu na charakter miasta, formalnie niezależny, z językiem polskim będącym pod ochroną państwa, Kraków stał się w tym czasie jednym z najważniejszych ośrodków kultury polskiej. Na jego obszarze znakomicie rozwijało się szkolnictwo podstawowe oraz średnie. Istniał powszechny obowiązek szkolny, a liczba szkół zarówno na prowincji jak i samym mieście stale rosła. Dwa fakty świadczą o jakości edukacji: opinia wizytatora austriackiego, który w 1846 roku stwierdził, że system ten może być wzorem dla szkolnictwa w Austrii oraz liczba uczniów napływających z ziem okupowanych.

Zarząd nad szkołami pełnił uniwersytet, niezależny od władz państwowych. Niestety w 1821 roku w wyniku odkrycia konspiracyjnej organizacji studenckiej „Orzeł Biały” i działaniu władz państwowych, które odwołały się do państw opiekuńczych, autonomie uniwersytetu drastycznie zmniejszono, poddając go kontroli komisarza cywilnego i tzw. Wielkiej Rady Uniwersyteckiej (ona również przejęła nadzór nad szkolnictwem podstawowym i średnim). W wyniku kolejnych dekonspiracji w 1826 roku wprowadzono cenzurę wykładów i dozór policyjny studentów. Państwa opiekuńcze zabroniły swym obywatelom studiowania w Krakowie.

Administrację nad szkołami sprawowali:

- Komitet Akademicki Nadzorujący Licea;

- rektor Uniwersytetu;

- kierownicy posiadający tytuł prorektorów.

 pośrednią szkolnictwa początkowego był Dozór Ogólny Szkół Początkowych powołany przez Wielką Radę. Dozór miejscowy był organem kolegialnym i sprawował nadzór nad szkołą początkową.

Rektor z Senatem Akademickim, dziekan, Rada Rektorska oraz zebrania profesorów i zebrania wydziałowe stanowili organ Uniwersytetu, który podlegał Wielkiej Radzie.

Aparat szkolnictwa zajmował się administracją z zakresu nauki i wychowania. Statuty wydane przez Komisje Organizacyjną ustaliły program nauczania dla szkolnictwa początkowego i średniego nad wykonywaniem czuwały organy administracyjne.

Na Uniwersytecie panowała swoboda w corocznym programie wykładów, mimo iż plan nauczania został ułożony przez Komisję Organizacyjną, program nauczania był zatwierdzany przez Radę Rektorską.

Senat Rządzący nie przeszkadzał Komisji Organizacyjnej w okresie urzędowania i liczył się z nią wówczas, mimo iż prezes Senatu wyobrażał sobie zupełnie inaczej zakres szkolnictwa i milczał, lecz tylko do pewnego czasu.

Uniwersytet Krakowski został nazwany przez poplecznika Senatu Miączyńskiego „wschodem oświecenia Polski”[27], gdyż rozwój miał polegać na pielęgnowaniu nauki i sztuki. Senat zaczął ingerować w sprawy Uniwersytetu. Aparat administracji szkolnej oraz Uniwersytet po reformie został uzależniony od Senatu.

Instytucją autonomiczną niezależna od rządu był Uniwersytet Jagielloński. Jego samodzielność została zatwierdzona w Statucie uniwersyteckim. Całe szkolnictwo podlegało uczelni, rektor posiadał duże uprawnienia. W przypadku popełnienia przez uczniów lub wykładowców przestępstwa wówczas rektor posiadał prawo ich sądzenia. Uniwersytet posiadał dużą niezależność, gdyż mieszczaństwo, które z pewnych względów odsunęło się od władzy skupiło się wokół owej instytucji. Rektor toczył walki ze szlachtą, która stanowiła większość w Senacie i stał się członkiem grupy sprzeciwiającej się polityce rządu.

Administracja szkolna była zdecentralizowana, wykonywały ją organy odrębne i mało związane z administracją rządową. Od Wielkiej Rady, czyli naczelnej władzy szkolnej nie można było się odwołać gdyż, należały do niej

Statuty szkół początkowych i Uniwersytetu. Dozór Ogólny Szkół Początkowych zarządzał szkolnictwem z zakresu funkcji pedagogicznej.

Rozdział V: Organizacja systemu prawnego w Wolnym Mieście Krakowie.

W Rzeczpospolitej Krakowskiej obowiązywały normy prawne aktualnie wydane w czasie jego istnienia oraz normy, które obowiązywały w dawniejszych czasach tj. prawa sejmowe i dekrety z czasów Księstwa Warszawskiego.

Na obszarze departamentu szlacheckiego przepisy austriackie i szlacheckie wprowadziły Kodeks Napoleona. Zawierał on elementy prawa rzymskiego, kanonicznego, dawnego francuskiego prawa zwyczajowego. W zakresie prawa realizował podstawowe idee rewolucji francuskiej.

Kodeks Napoleona zawierał trzy księgi:

1. O osobach;

2. O majątkach i różnych rodzajach własności;

3. O różnych sposobach nabywania własności.

Głównym celem twórcy kodeksu było uprawomocnienie wolności osobistej, nienaruszalności własności osobistej jak również swobody umów. Zasada równości i powszechności wobec prawa była realizowana i ściśle oparta na określonych zasadach. W prawie cywilnym występowały pewne ograniczenia w stosunku do kobiet jak i dzieci pozamałżeńskich. Nie ograniczał ślubów zakonnych, święceń kapłańskich czy też wyznania.

Każdy człowiek z chwilą poczęcia nabywał zdolność prawną. Z oczywistych względów każdy człowiek z chwilą śmierci tracił zdolność prawną, jednakże w owych czasach Kodeks brał pod uwagę instytucję śmierci cywilnej, polegającą na tym, iż człowiek żywy traktowany był wobec prawa jako umarły, czyli tracił z tą chwilą zdolność prawną. Najczęściej występowała w momencie skazania obywatela na najcięższe kary takie jak dożywotnie prace, kara śmierci, wydalenie lub wypędzenie z kraju z pozbawienie czci i honoru.

W prawie rodzinnym doskonale widoczne były ograniczenia kobiet, które podlegały władzy mężowskiej, prawo nakazywało jej być mężowi posłuszną. Opiekę nad dziećmi sprawowali ojcowie posiadając pełną władzę rodzicielską. Dzieci pozamałżeńskie były dyskryminowane. Dochodzenie w sprawie ojcostwa i macierzyństwa było bardzo utrudnione. Kodeks dążył do ochrony legalnej rodziny poprzez podział dzieci na ślubne oraz ze związków cudzołożnych i kazirodczych. Uznane przez ojca mogły zostać dzieci nieślubne.

Małżeństwo traktowane było jako umowa cywilna i zawierane przed urzędnikiem stanu cywilnego. Mężczyźni w wieku 18 lat posiadali uprawnienia do zawarcia małżeństwa, kobiety natomiast nabywały to prawo w wieku 15 lat. Tak wczesny wiek u kobiet był wyrazem wpływów prawa kanonicznego i prawa zwyczajowego przedrewolucyjnego. Mężczyźni i kobiety, aby móc zawrzeć związek małżeński w tak młodym wieku musieli uzyskać zgodę rodziców jak również zwrócić się o akceptację. System rodziny w owych czasach przejawiał się dominacją mężczyzny jak i na poszanowaniu osób starszych, tradycji ojcowskich.

Istniały dwa rodzaje prawa rzeczowego:

1) Prawo rzeczowe główne;

2) Prawo rzeczowe zależne, akcesoryjne.

 Do prawa rzeczowego należały dobra ruchome i dobra nieruchome. Prawo to mówiło o korzystaniu z rzeczy i rozporządzaniu nimi w taki sposób, aby nie był zabronione przez przepisy lub ustawę. Realizowane były zasady nienaruszalności i wolności własności prywatnej. Własność stała się dominującym słowem w ustawie. Instytucja własności podzielona została wycofana. Pojawiła się własność zwierzchnia gdzie pan mógł pobierać renty od chłopa. Własność była nabywana w sposób pierwotny poprzez przyłączenie, włączenie, przedawnienie.

Własność nabywana w sposób pochodny była nabywana przez spadek, darowiznę i na skutek zobowiązań.

W celu dobrego rozwoju handlu zostały zabezpieczone interesy nabywców. Kodeks Napoleona wyróżniał trzy rodzaje hipotek tj. hipoteka prawna, umowna i sądowa. Prawo to zawierało wady, co do wpisów, które pozbawione były wieczystości, dłużnik miał zajęty cały majątek a nie na określoną rzecz tego majątku, pojawiały się hipoteki tajne, brak zasad jawności.

Jednym ze sposobów nabycia własności było prawo spadkowe. Spadek odczytywany był w momencie śmierci naturalnej lub śmierci cywilnej. Spadkobiercami stawały się osoby żyjące, również dzieci. Występowało dziedziczenie testamentowe, które zawierało postanowienie, że nie można dziedziczyć w części z testamentu i z części beztestamentowo. Dziedziczenie beztestamentowe występowało w przypadku braku sporządzonego testamentu. Wówczas to krewni byli powołani do spadu.

Występował podział spadkobierców porządkowych, czyli kolejność dziedziczenia:

- dzieci zmarłego lub ich zstępni;

- rodzeństwo zmarłego i zstępni rodzeństwa;

- wstępni w linii ojca i w linii matki; podział na dwie części, stopień pokrewieństwa przechodził do dwunastego stopnia.

Kolejność dziedziczenia, co do spadkobierców nie porządkowych:

- uznane dzieci naturalne;

- współmałżonek;

- Skarb Państwa.

Spadkobiercami nie porządkowymi były osoby w dwunastym stopniu pokrewieństwa wówczas, gdy nie było spadkobierców porządkowych. Spadek po zmarłych rodzicach dziedziczyły dzieci uznane za małżeńskie, lecz był on ograniczony w porównaniu, co do spadku dzieci prawnych. Dzieci pochodzące ze związków pozamałżeńskich nie miały prawa dziedziczenia.

Spadkobiercy porządkowi otrzymywali spadek z chwilą śmierci spadkodawcy, natomiast spadkobiercy nieporządkowi musieli dochodzić swoich praw na drodze sądowej.

W Kodeksie Napoleona występowały takie zobowiązania jak:

- zobowiązanie z umowy;

- zobowiązani z „jakby-umowy’’;

- zobowiązanie z deliktu;

- zobowiązanie z „jakby-deliktu”;

- zobowiązanie z mocy ustawy.

Każda ze stron zawierająca umowę mogła z zachowaniem dobrych obyczajów i porządku publicznego dowolnie interpretować treść i formę umowy. Występowała swoboda umów. Kontrakty stały się źródłem zobowiązań.

Takie warunki jak zdolność stron do zawierania umów, określony przedmiot zobowiązania, zgoda strony zobowiązującej i przyczyna zobowiązania musiała spełniać umowa, aby została uznana za ważną.

Obywatel wyrządzający szkodę został pociągnięty do odpowiedzialności cywilnej. Każde przewinienie umyślne uznawane było za czyn delikt, natomiast za „jakby-delikt” uznawane było przewinienie nieumyślne. Rodzice odpowiadali za szkody wyrządzone przez dzieci, nauczyciele za szkody uczniów, pan za szkody służących.

W kodeksie Napoleona występowały mądrości zawierające etyczne zasady w postępowaniu:

ü Wolność dla każdego;

ü Ochrona własności prywatnej;

ü Równość przed prawem;

ü Obalenie przymusu cechowego;

ü Całkowite rozdzielenie kościoła od państwa;

ü Spis narodzin i śmierci;

ü Wolność zatrudnienia i wyboru zawodu;

ü Stworzenie podstaw prawnych wolnego rynku.

Kodeks handlowy obowiązujący w owych czasach w Wolnym Mieście Krakowie był kodeksem francuskim, który mówił o tym, iż aby być chronionym przez prawo i jednocześnie stać się podmiotem handlowym wystarczy czynność kupiecka. Kodeks ten posiadał kryterium przedmiotowe.

Ustawa górnicza z roku 1573 zwana Ustawą Maksymiliańską obowiązywała w Senacie Rządzącym mimo tego, iż Izba Reprezentantów była temu przeciwna.

Takie ustawy jak dotyczące grzebania zmarłych, ochrony przed pożarami oraz organizacji gromad wiejskich pochodziły również z czasów austriackich.

Rozdział VI: Ustrój sądownictwa.

6.1. Organizacja sądownictwa Wolnego Miasta Krakowa.

Sądownictwo utworzone zostało na wzór francuski, dostosowany jednak do potrzeb minipaństewka. Kwestie sądownictwa w Wolnym Mieście były zupełnie obce dla Komisji reorganizacyjnej, która zupełnie nie interesowała się sądownictwem i utworzyła je na wzór, jaki jej został przedstawiony.

W prawie sądowym zostały naruszone zasady Prawa Kardynalnego poprzez przyznanie Izbie Reprezentantów pewnych przywilejów. Pomimo tego, Izba zastosowała przepisy i w taki sposób przywileje te zostały znieważone. Prawa były szanowane wówczas wtedy, gdy członkom posiadającym władze prawa te dogadzały. W ustawach prawnych występowało wiele sprzeczności.

W Wolnym Mieście Kraków występowało zjawisko ograniczenia autonomii będącej gwarancją aktów międzynarodowych, przez które sądownictwo było również ograniczone. Sądy miały być organami niezawisłymi, a urzędy obieralne. Sędziowie byli wybierani spośród kandydatów przez Zgromadzenie Reprezentantów.

Konstytucja z roku 1815 chciała wprowadzić sądy pokoju (o których będzie jeszcze mowa w dalszej części pracy), które miały być urzędami pojednawczymi oraz takie sądy jak:

1) Sąd I instancji;

2) Sąd apelacyjny;

3) Sąd apelacyjny w rozszerzonym składzie;

4) Sąd Sejmowy.

Niektóre z funkcji sądowniczych pełnili wójtowie gmin miejskich i wiejskich. Wszelkiego rodzaju postępowania przed sądem miały być jawne oraz prowadzone w języku polskim jako język urzędowy.

Pod koniec 1815 roku sądownictwo zostało zmienione w wielu kwestiach przez Komisję Organizacyjną.

Nadzór nad sądownictwem posiadał Senat – początkowo z Wydziałem Spraw Wewnętrznych i Sprawiedliwości a później z Wydziałem Spraw Wewnętrznych i Policji, które to rozstrzygały sprawy pomiędzy władzami administracyjnymi a sądowymi.

Jednakże na mocy Konstytucji z 1833 roku utworzono nowe urzędy takie jak podsądki i sąd III instancji zastępujący Sąd Apelacyjny. Uprawnienia również posiadała Dyrekcja Policji. Zasady dokonywania wyborów na urząd sędziowski zostały bez zmian jednakże sędzia innej instancji mógł również zgłosić kandydaturę.

Statut sądownictwa przedstawiał następująco układ sadów:

1) Sąd Pokoju;

2) Sąd Karny Wojskowy;

3) Sąd Dyrekcji Policji;

4) Sąd Wydziału Policji w Senacie;

5) Sąd Wyższy;

6) Sąd Najwyższy Karny.

Nie istniał już Sąd Sejmowy.

Po pewnym czasie Zgromadzenie Reprezentantów nie miało prawa wyboru kandydatów na stanowisko sędziów, ponieważ sędziowie zostali poddani rezydentom, którzy usuwali urzędników niewygodnych dla nich.

Statut mówił również o tym, iż na stanowisko sędziowskie może być wybierana osoba, co, do której Konferencja Rezydentów nie miała zastrzeżeń.     

Do Sądu Karnego na stanowisko prezesa mogła zostać powołana osoba piastująca stanowisko sędziego będąca członkiem jednego z państw opiekuńczych. Postępowania sądowe zostały ograniczone pod względem jawności.

Podczas, gdy terytorium Rzeczpospolitej Krakowskiej zostało podzielone administracyjnie, powstawały jednocześnie sądy pokoju. Kompetencje owych sądów ograniczały się do spraw cywilnych oraz nadzoru nad sprawami małoletnich i czuwaniem nad postępowaniem w sprawach Skarbu lub osób prawnych.

Sędziowie sprawy cywilne rozstrzygali w I instancji, jeśli strony nie zgadzały się z wyrokiem sądu mogły odwoływać się do Sądu Apelacyjnego.

Wójtowie gmin miejskich oraz wiejskich mogli orzekać w sprawach karnych od ich wyroków można było się odwołać do Sądu Apelacyjnego a o łaskę do Senatu. Kara, jaką mogli wymierzyć wójtowie to od trzech miesięcy więzienia lub karę w wysokości 30 złp. Prowadzili również dochodzenia wstępne w sprawach policji poprawczej mogąc wymierzyć karę więzienia do pięciu lat. W przypadkach ciężkiej zbrodni powyżej pięć lat. Takie sprawy wójtowie powierzali głównie Policji Pośredniej. Postępowania nie były jawne i sprzeczne z Konstytucją, co bardzo przeszkadzało Senatowi.

Cechami charakterystycznymi sądownictwa Rzeczpospolitej Krakowskiej były:

- występowanie sędziów dożywotnich i czasowwych;

- odwoływanie się do opinii Wydziału Prawa Uniwersytetu Krakowskiego najwyższej instancji;

- występowanie oryginalnych cechy sądownictwa;

- sędziowie winni byli posiadać wyższe kwalifikacje zawodowe;

- sędziowie pokoju podkreślając swe znaczenie w życiu społeczno –politycznym brali udział w Zgromadzeniu Reprezentantów;

- system wyborów sędziów, jak i uwzględnienie elementu społecznego występowało w postaci tzw. arbitrów.

Organizacja sądownictwa w Wolnym Mieście Kraków.

Sędziowie pokoju -pełnili urząd honorowo

Wójtowie -sądzili drobne sprawy karne

Sąd I instancji - w skład wchodzili sędziowie dożywotni i sędziowie czasowi, którzy pełnili swą funkcje przez okres 2 lat; - był odpowiednikiem sadu kryminalnego i trybunału cywilnego; - wyroki zapadały w obecności trzech sędziów pokoju i wójtów.

Sąd Apelacyjny - przyjmował apelacje wszystkich sadów; - w skład wchodzili sędziowie dożywotni i sędziowie czasowi; - wyroki były ostateczne dla spraw rozstrzyganych przez sędziów pokoju i wójtów w sądzie I instancji; - wyroki zapadały w składzie pięcio osobowym; - był również II instancją.

Sąd Apelacyjny w rozszerzonym składzie - orzekał w sprawach karnych tylko w momencie, jeśli została orzeczona kara śmierci lub infamii; -w skład wchodzili sędziowie apelacyjni, pokoju i sędziowie wybierani drogą losową (arbitrzy); - pełnił funkcję kasacyjną wówczas, gdy zostały naruszone przez sąd niższej instancji normy prawa materialnego i procesowego i stwierdził to Wydział Prawa Uniwersytetu Krakowskiego; - orzekał w III instancji wówczas, gdy wyroki Sądu Apelacyjnego w II instancji różnił się od wyroku Sądu I instancji.

Sąd Sejmowy - w skład wchodziło pięciu członków Zgromadzenia Reprezentantów, trzech senatorów, prezesi Sądu Apelacyjnego i Sadu I instancji, czterech sędziów pokoju, trzech arbitrów wskazanych przez oskarżonego; - pełnił funkcję sądu specjalnego.

6.2.   Zakres obowiązków sądów.

6.2.1.  Sąd I Instancji.

Rozstrzygał sprawy cywilne niezastrzeżone jurysdykcją sądów pokoju.

Z dziedziny prawa karnego sąd ten wydawał wyroki w sprawach, w których obowiązywała kara pozbawienia wolności lub śmierci. Strony biorące udział w tym postępowaniu miały prawo dowołania do Sądu Apelacyjnego.

Sąd I instancji był organem kolegialnym składającym się z sędziów dożywotnich oraz czasowych wybieranych na okres 2 lat. Skład osób orzekających wynosił trzech sędziów.

6.2.2.  Sąd Apelacyjny.

W skład wchodził prezes oraz czterech sędziów dożywotnich oraz pięciu sędziów na okres dwóch lat, czyli tzw. czasowi. Skład osób orzekających wynosił pięciu sędziów.

Na posiedzeniach owego sądu rozstrzygane były sprawy będące odwołaniem spraw cywilnych od wyroku Sądu Pokoju jak również od wyroków wójtów oraz w II instancji sprawami będącymi odwołaniem od wyroku Sądu I instancji.

6.2.3.  Sąd Apelacyjny o rozszerzonym składzie.

Wówczas, gdy wyroki Sądu Apelacyjnego i Sądu I instancji różniły się znacznie w swych postanowieniach stronom przysługiwało odwołanie do Sądu Apelacyjnego o rozszerzonym składzie.

Sąd ten był instancją kasacyjną orzekającą w sprawach w wyniku, których zostały naruszone normy prawa materialnego i procesowego przez sądy niższej instancji. Posiadał również uprawnienia do zatwierdzania kary śmierci, utraty czci i dobrego imienia. Wydział Prawa Uniwersytetu Krakowskiego pełnił dużą rolę w postępowaniu kasacyjnym.

6.2.4.  Sąd Sejmowy.

Składał się z siedemnastu sędziów, którzy pełnili rolę min. senatora, członka Sądu Apelacyjnego, prezesa sądu I instancji, członka Zgromadzenia Reprezentantów. Skład orzekający wynosił 9 sędziów.

Sąd Sejmowy był sądem nadzwyczajnym zbierającym się wówczas, gdy była uchwała 2/3 Zgromadzenia Reprezentantów, aby oskarżyć urzędnika.

Do zadań sądu należało orzekanie w sprawach przestępstw urzędniczych. Po uchwaleniu Konstytucji w 1833 roku zostały ograniczone kompetencje wójta, który nie miał już prawa w orzekaniu w sprawach policji prostej oraz do prowadzenia dochodzeń dotyczących przestępstw. Funkcję tą przejęły dożywotnie podsądki. Organem odwoławczym w ich sprawach był Sąd Apelacyjny. Kompetencje Sądu Apelacyjnego pozostały bez zmian, był organem ostatecznym w sprawach cywilnych i karnych.

Powstał Sąd III instancji, który zajmował miejsce Sądu Apelacyjnego o rozszerzonym składzie. Do jego kompetencji należało wydawanie wyroków w sprawach niezgodnych ze sobą wyroków sądu I i II instancji dotyczących prawa cywilnego i karnego. Pełnił funkcję kasacyjną mając jednocześnie możliwość orzekania o dopuszczalność kasacji.

Zaistniały duże zmiany w dziedzinie sądownictwa karnego, podczas gdy wydano rozporządzenie tymczasowe.

Po przeprowadzeniu zmian istniały takie instytucje jak:

- Dyrekcja Policji;

- Sąd Apelacyjny;

- Trybunał I instancji;

- Najwyższy Sąd Apelacyjny.

Dyrekcja Policji zajmowała się dochodzeniami w sprawach karnych, gdzie instytucją odwoławczą był Sąd Apelacyjny, wszystkie akta sprawy trafiały do trybunału I instancji. Orzekała również w trudnych sprawach policyjnych przestępstw oraz przeciw cenzurze, gdzie od wyroku można było się odwołać do Wydziału Policji w Senacie.

Istnieli także komisarze dystryktowi zajmujący się sprawami karnymi. Sądzili za popełnienie przestępstwa z ciężkimi skutkami. Wydział Policji w Senacie i Sąd Apelacyjny były organami odwoławczy.

Sprawami, w których istniało podejrzenie przestępstwa dotyczącego zdrady, nadużyć władzy, kradzieży zajmowała się Konferencja Rezydentów, która zmieniała ich tok.

6.2.5.  Najwyższy Sąd Karny.

         Był najwyższą instancją sądową orzekał on w sprawach kary śmierci lub pozbawienia wolności powyżej 10 lat. Posiadał prawo do kontroli sądów niższej instancji, nadzorowania procesów karnych i w razie naruszenia zasad sprawić, aby winni za to odpowiedzieli.

6.2.6.  Sąd Karny Wojskowy (Trybunał Wojskowy).

Zajmował się sprawami karnymi gdy w stan oskarżenia został postawiony milicjant. Sądy powszechne posiadały uprawnienia do spraw cywilnych milicji.

Trybunał posiadał prawo do orzekania w sprawach dotyczących prawa cywilnego i handlowego. Miał możliwość sądzenia w I i II instancji, gdzie wyrok I instancji mógł zostać przekazany do wydziału II instancji.

6.2.7.  Sąd Wyższy.

Powstał na miejscu Sądu apelacyjnego zajmował się sprawami prawa handlowego i cywilnego, które były rozstrzygane przez wydział III instancji. Miał również prawo do rozstrzygania w sprawach, w których wyroki poprzednich dwóch instancji różniły się. Występował jako Sąd Apelacyjny, który miał obowiązek zająć się sprawami wyroków Dyrekcji Policji i sprawami, które nie należały do Wydziału Policji w Senacie.

6.3.   Prokuratura Rzeczpospolitej Krakowskiej.

Prokurator był osobą biorącą udział w sprawach karnych oraz cywilnych. Jeśli interes publiczny tego wymagał brał udział w rozprawach cywilnych, jak również sporządzał akt oskarżenia i prowadził dochodzenia w sprawach karnych. Prokurator był powoływany na okres trzech miesięcy spośród doradców sędziego lub sędziów danego urzędu, w którym wówczas pełnili władzę przez Sąd I instancji oraz Sąd Apelacyjny.

Sędzia wybrany na stanowisko prokuratora nie miał prawa wyrokować do momentu, w którym powstał odrębny urząd prokuratora.

W Wolnym Mieście Kraków występowały kodeksy prawa materialnego pochodzenia francuskiego tj. kodeks cywilny, karny oraz handlowy.

Konstytucja z roku 1815 przedstawiała w swych zapisach, iż procesy karne i cywilne powinny opiewać na zasadzie jawności oraz że zostaną wprowadzone Sądy Przysięgłych do sądownictwa karnego. Wszystkie ustalenia miały powstać pod nadzorem państw opiekuńczych a od Komisji Organizacyjnej będzie uzależniony komitet prawodawczy. Podczas trwającej sesji Zgromadzenia zostały uchwalone zasady prawa cywilnego i karnego, do których miała wgląd Komisja Organizacyjna. Komisja miała kilka uwag odnośnie tych zasad do Komitetu Redakcyjnego nie potrzebnie, ponieważ po krótkim czasie Komisja została odwołana przez państwa opiekuńcze. Zarzucała Komitetowi, że jest zbyt powolny w dokonywaniu swych prac i była przeciwna celom, jakie sobie założył do zrealizowania.

Zgromadzenie Reprezentantów musiało samo opracować kodeksy prawa cywilnego i karnego. Jednak doszło do wniosku, że przygotuje tylko projekty ustaw, które będą zaspakajać potrzeby prawa i sprawiedliwości. Tak też zmiany zostały dokonane tylko w prawie cywilnym, natomiast prawo karne pozostało bez zmian.

Rozdział VII: Prawa i obowiązki obywateli Wolnego Miasta Kraków.

7.1. Ustrój społeczny i układ klasowy społeczeństwa.

W Rzeczpospolitej Krakowskiej klasami podstawowymi byli panowie, będący właścicielami majątków ziemskich oraz wyzyskiwani przez owych panów chłopi. Robotnicy tzw. proletariusze oraz burżuazja należeli do dopiero powstającej klasy nie podstawowych. Do właścicieli prywatnych należało 137 wsi, własnością narodowa było 47 wsi, własnością duchowną było 40 wsi.

Poważnym problemem społecznym było żebractwo. Osoby biedne i bezdomne poprzez władze administracji były kierowane do Towarzystwa Dobroczynności, które organizowało akcje pomocy biednym i kierowało te osoby do Domu Schronienia. Od roku 1840 jedyną władzą mogąca odsyłać osoby biedne do domu pomocy była Dyrekcja Policji.

Zasady ustrojowe i prawa polityczne panujące w Wolnym Mieście Kraków:

- Miasto Kraków większość zasad ustrojowo prawnych zachowało z byłego Księstwa Warszawskiego;

- występowała równość wobec prawa i wolności osobistej;

- wolność druku;

- był to obszar, w którym wolność była nadrzędną wartością;

- majątek każdego mieszkańca pozostał nietykalny;

- występowała tolerancja religijna;

- z prawa politycznego mogły korzystać osoby spełniające warunek obywatelstwa i przynależności do wyznania chrześcijańskiego;

- obywatel musiał posiadać wyższe wykształcenie, aby móc wykonywać niektóre prawa polityczne;

- osoby innych państw nieposiadające spełnionej służby wojskowej nie mogły uzyskać obywatelstwa Rzeczpospolitej;

- cudzoziemcy po okresie pięciu lat zamieszkiwania na ziemiach Rzeczpospolitej uzyskiwali prawa polityczne.

7.1.1. Mieszczanie (kupcy i rzemieślnicy).

Podstawowymi kategoriami mieszczan w Wolnym Mieście Krakowie byli kupcy oraz rzemieślnicy.

Na ziemiach Rzeczpospolitej Krakowskiej występowała Kongregacja Kupiecka, która:

1) reprezentowała środowisko kupieckie;

2) regulowała stosunki pracy w handlu;

3) nowe osoby dopuszczała do sfery handlowej;

4) grupę uprzywilejowaną tworzyli kupcy zrzeszeni;

5) decydowała o nauce zawodu;

6) ograniczała drobnych kupców zagranicznych i żydowskich oraz straganiarzy;

7) uzależniona od Senatu.

Ważnym postanowieniem wprowadzającym zasadę wolnego handlu był art. VIII Traktatu Dodatkowego z 1815r, który to stworzył korzystne perspektywy dla rozwoju handlowego w Wolnym Mieście Kraków. Ważnym reprezentantem była Kongregacja Kupiecka. Pozycja kupców kongregacyjnych była zawarta w „Prawie o urządzaniu wolności handlu”[28] z 1820r. Prawo to głosiło zasadę wolnego handlu, jednakże dyskryminowało kupców żydowskich, kramarzy i kupców zagranicznych. Kongregacja decydowała o kwalifikacjach, jakie musi posiadać kandydat na kupca, regulowała stosunki pracy, przyjmowała uczniów i wyzwalała subiektów. Kongregacja stawała się coraz bardziej niezależna od Senatu.

Wzrosła liczba czeladników, majstrów i uczniów. Tereny Królestwa Polskiego będące stałym odbiorcą krakowskiego rzemiosła, stwarzały dogodne warunki dla jego ożywienia. Na czele wolności wykonywania rzemiosła stanęła Komisja Organizacyjna również w tym zakresie podjął działania Senat. W roku 1820 powstała ustawa o „Urządzaniu kunsztów, rzemiosł i profesji”, akceptując wnioski Senatu. Znaczącą zmianą było zniesienie niektórych cechów i przyjęcie nowego podziału.

W podziale wyodrębniono:

a ) 35 cechów, posiadających monopol produkcji w danej specjalności;

b ) wszystkie inne;

c ) tzw. sztuki wyzwolenia do których zaliczane było min. malarstwo, inżynieria lądowa i wodna.[29]

Przymusowy charakter cechów uzasadniono poprzez konieczność starannego szkolenia młodzieży rzemieślniczej. Żydom zabraniano zakładania korporacji rzemieślniczych mogli jedynie należeć do już istniejących.

Wydział Spraw Wewnętrznych i Policja Senatu kontrolował gospodarkę cechów. Dyrekcja Policji orzekała we wszystkich sprawach karnych, które wynikały z przekroczeń ustawy i rozporządzeń o cechach. Władze administracyjne mogły kontrolować ich działalność.

Ustawa z roku 1820 i rozporządzenie z roku 1843, które dotyczyły prawa pracy bardzo szczegółowo regulowały obowiązki uczniów i czeladników oraz majstrów w ramach organizacji cechów uprzywilejowanych.

27 grudnia 1822r. Zgromadzenie Reprezentantów uchwaliło „Urządzenie służących, czeladzi i wyrobników”. Senat wydał rozporządzenie o „Kantorze służących i wyrobników”. Na mocy powyższych aktów służba podlegała nadzorowi policyjnemu oraz rejestracji, wyjątkiem byli jedynie oficjaliści prywatni oraz i służący wyższego rzędu. Osoby, które prowadziły funkcję nadzorczą reprezentowały interesy chlebodawców. Jakiekolwiek prawa nie przysługiwały robotnikom, którzy zajmowali się pracami dorywczymi w miastach.

W Wolnym Mieście Kraków istniał Dom Pracy Przymusowej, do którego były kierowane osoby zdolne takie jak wyrobnicy i służba, które uchylały się od pracy, lecz nie były nigdzie zatrudnione. Senat uchwalając ustawę dnia

1 lutego 1822r. poszerzył krąg osób bez pracy, które kwalifikowały się do robót przymusowych. Władze policji, gdzie wcześniej były kierowane osoby bezrobotne, kierowały swoich aresztantów do pracy u majstrów lub przekazywały do rejestracji w Kantorze Służących.

7.1.2.  Chłopi.

Najliczniejsza grupa ludności, jaka występowała w Wolnym Mieście Kraków to chłopi. Chłopi posiadali równość wobec prawa i prawo osobistej wolności, co było bardzo niedogodne dla właścicieli dworskich. Mogli delegować jednego reprezentanta do zgromadzenia gminnego. Ciążył na nich ciężar ekonomiczny i pozaekonomiczny. Chcąc zapobiec przenoszeniu się chłopów z wsi do miast w roku 1818 uchwalono Konstytucje, która ograniczała swobodę przesiedlania się. Chłopi świadcząc panom gruntowym rentę odrobkową naturalną lub pieniężna zostali uznani za dzierżawców ziemi uprawianej. Podczas gdy chłopi zechcieli odstąpić od umowy, wysokość świadczeń ustalały inwentarze z okresu rządów austriackich z rzadkością umowy z właścicielami wsi. Zmieniała się ich świadomość społeczna. Chłopi byli zmuszani przez panów pańszczyźnianych do napraw budowli dworskich, szlamowaniu stawów, budowy tam na Wiśle jak również do pracy w gorzelniach, browarach oraz w kopalniach. Normy robocizny mieli ustalone z góry jako wydział. Do pracy wychodzili wczesnym rankiem, a wracali późno w nocy. Chłopi byli wykorzystywani przez panów do ciężkich robót mimo tego, iż według Senatu Rządzącego mieli służyć jedynie do robót ekonomiczno – rolnych. Praca, którą wykonywali odbywała się pod ostrym nadzorem oficjalistów dworskich[30], którzy każde najmniejsze przewinienie surowo karali.

8 lipca 1844r. Zgromadzenie Reprezentantów za posiadłości wieczysto-czynszowe uznało posiadłości chłopów w dobrach narodowych. Posiadacze takich gruntów mieli własność użytkową. Natomiast własność zwierzchnia z prawem do gruntu należała do Skarbu Publicznego lub była pod nadzorem Rządu w właściwym Instytucie.

Położenie chłopów było bardzo ciężkie, praca u pana pochłaniała ich w zupełności. Chłopi nie mieli czasu uprawiać swojej ziemi, co powodowało, że coraz częściej głód zaglądał do ich domów.

7.1.3.   Żydzi.

W roku 1817 Senat powołał komisję, która wraz z Komisją Organizacyjną opracowała „Statut urządzający starozakonnych”. Statut ten pogrupował ludność żydowską na dwie gminy: kazimierską oraz chrzanowską. Zniesiono autonomiczną organizację kahalną. Instytucja rabinów była wybierana przez współwyznawców, zatwierdzana była przez Senat. Rabini zachowali władzę religijna oraz jurysdykcję. Na rzecz wójta oraz sądów powszechnych utracili władzę administracyjną oraz władzę sądowniczą. Nadzorowana była administracja nieruchomości gmin żydowskich. Ludność żydowska płaciła składki pokrywając w ten sposób wydatki gminne. Budżetem zajmował się komitet zatwierdzany przez Senat, który został powołany na miejsce kahałów. Istniała również tzw. „Kasa Generalna Rządowa, do której spływały egzekwowane składki, z których płacono pensje dla rabinów, utrzymywano budynki i obiekty będące własnością gminy oraz spłacano długi kahalne. Gospodarka pieniężna była nadzorowana przez odpowiednich przedstawicieli. Żydzi mogli mieszkać na wsiach tylko pod warunkiem, że zajmowali się rzemiosłem lub rolnictwem. Zakazano Żydom handlować na terenie miasta oraz odebrano im prawo do sprzedaży alkoholu. Żydzi nieposiadający stałego źródła utrzymania nie mogli zawierać związków małżeńskich natomiast, jeśli doszło to już do skutku musieli wykazać się znajomością języka polskiego lub niemieckiego. Jeśli nie wywiązywali się z powyższych warunków zawarcie związku małżeńskiego było karane. Urzędnik, który udzielił takiego ślubu mógł zostać usunięty z urzędu. Kara grzywny lub pozbawienia wolności groziła osobom, za pominięcie ślubu cywilnego przed ślubem rytualnym.

Dzieci żydowskie posyłane były do szkół chrześcijańskich. Ze względu na fakt, iż dzieci wykazywały nieznajomość języka polskiego nie udało się zlikwidować szkolnictwa żydowskiego, radą na ten fakt było otwarcie szkoły podstawowej a językiem wykładowym był język polski. Działalność szkoły i tok nauczania był kontrolowany przez władze Wolnego Miasta Kraków.

Ludność żydowska w wielu dziedzinach życia była dyskryminowana, głównie przez szlachtę jak również przez mieszczaństwo oraz burżuazję żydowską.

7.2. Komisja Włościańska.

Powołana została na podstawie art. XI traktatu dodatkowego. Miała uregulować status prawny włościan. Podlegała bezpośrednio Komisji Organizacyjnej. Zakres i sposób działania określała instrukcja dyplomatyczna, podając zasady, których Komisja miała przestrzegać. Jedną z zasad była możność nadania chłopom gruntów na własność jak również ich oczynszowania oraz zniesieni pańszczyzny w dobrach rządowych i kościelnych. Władze zachęcały do wzmacniania silnych gospodarstw, przez co rosła warstwa zamożnych rolników. Poprzez kontakt chłopów z rynkiem, miastem oraz jego mieszkańcami zmieniła się świadomość społeczna, co przyczyniło się również do powstawania większej ilości szkół elementarnych.

Komisja miała na celu zbierać się na posiedzeniu tyle razy ile będzie potrzeba, co 14 dni miała sporządzać raport i dostarczać go Komisji Organizacyjnej, przez co rządy państw opiekuńczych były stale informowane o wewnętrznych sprawach Wolnego Miasta dotyczących reformy chłopskiej.

Jej celem było pozyskiwanie informacji na temat wszystkich dóbr narodowych i duchownych w okręgu Wolnego Miasta Kraków.

Miała rozwinąć przemysł rolniczy i handlowy oraz chęć posiadania własności gruntownej.

Celem było również obrócenie pańszczyzny w czynsz oraz podzielenie gruntów dworskich pomiędzy włościan tak, aby każdy z nich miał takie same obowiązki publiczne. Obowiązkiem Komisji było zawieranie umów pomiędzy włościanami dóbr skarbowych i duchownych tak, aby stali się właścicielami gruntów bez straty dla właściciela gruntu. Czuwała nad wolnością osobistą oraz nad porządkiem i zabezpieczeniem losu włościan w przypadku nadzwyczajnych kataklizmów. Ważną sprawą było również urządzanie pastwisk indywidualnych dla każdej miejscowości.

Zasadą było również porozumiewanie się z Senatem, który miał się stosować do zasad Komisji. W przypadku nie przestrzegania obowiązków przez członków Komisji wówczas miejsce to zajmował członek Komisji Organizacyjnej lub Senatu. Celem stało się również ustalenie i potwierdzenie przez Komisję Organizacyjną płac niższych urzędników tak, aby nie ponosić kosztów. W ciągu trzech miesięcy Komisja Włościańska miała wykazać, iż udało się wykonać kilka z powyższych zasad w celu zadowolenia rolników i kraju. Przeprowadzona reforma przyznała chłopom prawa do ziemi, lecz bez pełnej własności, przydzielono im, bowiem własność podzieloną, o której mówił cywilny kodeks austriacki z 1811r. Dawała ona przewagę właścicielom ziemskim. Senat zakazał chłopom przenoszenia własności na inną osobę bez wiedzy Komisji Włościańskiej. Komisja w bardzo powolnym tempie wykonywała swoje prace, co w ostatecznym rezultacie nie dało chłopom tego, co mogło zostać im przekazane.

7.3. Praca najemna i przymusowa.

7.3.1. Praca najemna.

Praca najemna była wykonywana przez pracowników niebędących właścicielami przedsiębiorstw, w których pracują, w zamian za płacę.

Poprzez Kodeks Napoleona jak i uchwały Izby Reprezentantów oraz postanowienia Senatu Rządzącego regulowane były przepisy pracy najemnej. Prace w handlu i rzemiośle powinny być regulowane poprzez przepisy o urządzeniu wolności handlu oraz o urządzeniu kunsztów rzemiosł jednakże były regulowane poprzez przepisy wykonawcze, które były wydawane przez Senat. Senat Rządzący nie regulował spraw związanych ze zwyczajami cechowymi oraz zwyczajami handlowej kongregacji kupieckiej, które czyniły chłopca do posług pryncypała i jego rodziny. Mieszczanie oraz klasa rządząca domagały się uregulowania stosunków pracy służby domowej i wiejskiej czeladzi tak, aby oczywiste były prawa pracodawców. Pracodawcy domagali się również prawa odnośnie pozyskiwania rąk do pracy. W odezwie na te prośby Senat wydał przepisy wykonawcze, na których czele powstał specjalny kantor dla pracodawców przy Urzędzie Policji Pośredniej w Krakowie.

Stosunek pracy pomiędzy panem a służącym regulowała umowa zawarta   (…) na czas pewny i ograniczony, ustnie lub pisemnie (…)[31]. Pracownik zobowiązany był donosić panu o szkodach wyrządzanych przez innych pracowników pod rygorem pełnej odpowiedzialności za szkodę wówczas gdyby winowajca jej nie pokrył. Zobowiązany był również do wierności wobec pracodawcy. Pracodawca miał prawo do wymierzania służbie kar, które były opisane w II części Kodeksu karnego tj. kara aresztu domowego, areszt do 24 godzin do 1-go miesiąca, chłosta lub grzywna. Pracownikom przysługiwało odwołanie do Wydziału Spraw Wewnętrznych i Policji w Senacie. W przypadku niezadowolenia obu stronom przysługiwało prawo natychmiastowego rozwiązania umowy lub z zachowaniem 14-dniowego okresu wypowiedzenia. Każda ze stron z powodu niezadowolenia mogła zakończyć stosunek pracy. Jednakże uprawnienia, co do rozwiązania stosunku pracy z 14-dniowym okresem wypowiedzenia nie były równe. Służący mógł stracić prace poprzez zawarcie związku małżeńskiego lub w nagłej potrzebie pomocy w gospodarce. Pracodawca zobowiązany był do wypłaty wynagrodzenia za wykonywaną pracę posiadał również prawo do potrącenia kosztów ewentualnej choroby służącego. W momencie zwolnienia ze służby pan zobowiązany był wydać służbie świadectwo oparte na prawdzie. Służącemu przysługiwało prawo odwołana się w tej sprawie do wójta.

Osoby wynajęte do różnych prac za spóźnienie się do pracy lub porzucenie miejsca pracy podlegały karze policyjnej i obowiązkowi zapłaty odszkodowania. Do kantoru, o którym mowa była już wcześniej zobowiązani byli stawiać się służba, czeladź wiejska oraz wyrobnicy. Powołani zostali tzw. stręczyciele, którzy w momencie zawarcia umowy między pracownikiem a pracodawcą byli opłacani po połowie od pracowników i pracodawców. Osoba zainteresowana podjęciem pracy i zgłaszająca się do kantoru otrzymywała książeczkę służby, którą do momentu podjęcia pracy przetrzymywał kantor. W okresie istnienia Wolnego Miasta Senat nie wydał przepisów odnośnie przemysłu górniczego i hutniczego. W projekcie zawarte były niektóre prawa dotyczące górnictwa i hutnictwa jednakże nie weszły w skład tekstu prawa górniczego z dnia 13 lipca 1844r uchwalonego przez Izbę Reprezentantów.

Z zachowanych przekazów można odtworzyć pewne fakty dotyczące górnictwa i hutnictwa. W górnictwie jak i hutnictwie zalegano notorycznie z wypłacaniem płacy należnej pracowniom. Płace mimo tak ciężkiej pracy były niższe niż w górnictwie i hutnictwie prywatnym. To też spowodowało, iż pracownicy zatrudnieni w kopalniach i hutach rządowych bardzo licznie przepisywali się do przedsiębiorców prywatnych, czemu sprzeciwiał się Senat. W obronie pracowników występował rzecznik skarg w Senacie, lecz jego wysiłki nie przynosiły skutków. Z powodu chęci większego zarobkowania przez górników i hutników wprowadzono represje zbrojne. Posiadali kasę zapomogowo-leczniczą, która z czasem nie odpowiadała potrzebom.

Górnicy i hutnicy byli wykorzystywani poprzez rząd zarabiali zbyt mało za wykonywanie tak ciężkiej pracy.

7.3.2. Praca przymusowa.

Praca przymusowa była wykonywana przez pracownika wbrew jego woli, za którą nie otrzymuje wynagrodzenia lub wynagradzany jest znacznie poniżej obowiązujących stawek. Jedną z cech pracy przymusowej jest także stały dozór pracowników sprawowany przez odpowiednie organy: militarne, paramilitarne lub policyjne. Może też być wykorzystywana jako sposób eksterminacji określonych osób, grup społecznych, narodowościowych lub wręcz całych narodów.

W Wolnym Mieście Kraków uchwalono ustawę o powstaniu domu pracy, dla obywateli bez służby, włóczęgów, ludzi podejrzanych i osób niemogących właściwie prosperować w społeczeństwie. Sprawa ta musiała być uregulowana dla obywateli, którym warunki gospodarcze uniemożliwiały zdobycie środków do życia poprzez własną pracę. Ustawa z roku 1822 wymieniała osoby kwalifikujące się do osadzenia w domu pracy przymusowej. W trybie administracyjnym zapadały decyzje o osadzeniu. Na terenie Krakowa decyzję o osadzeniu podejmowała Dyrekcja Policji natomiast na obszarach poza Krakowem decyzje ta podejmowali wójcie gmin okręgowych. Ostateczną decyzję o przyjęciu podejmował Wydział Spraw Wewnętrznych jednakże od tej decyzji przysługiwało odwołanie do Senatu. Bezpośrednie kierownictwo nad domem pracy sprawowała władza policji, przewodniczył temu komitet pod nadzorem senatora, w którego skład wchodzili przedstawiciele obywateli sadownictwa i Towarzystwa Dobroczynności. Władzy policji przysługiwało prawo do oceny czy obywatel przebywający w domu wykazał poprawę. Osoby doprowadzone do domu pracy przymusowej mogły zostać skazane na okres 1-go miesiąca lub bezterminowo do czasu poprawy. Istniał podział na trzy klasy. Pierwszą klasę zajmowały osoby mnie zepsuci, do klasy drugiej należały osoby mniej niebezpieczni natomiast w klasie trzeciej znajdowały się osoby najniebezpieczniejsze. Członkowie drugiej i trzeciej klasy miały zakaz opuszczania domu pracy oraz wykonywały najcięższą pracę, osoby klasy pierwszej mogły starać się o przepustkę oraz przyjmowanie odwiedzin. Lokatorzy domu pracy musieli wykonywać prace w obrębie zakładu lub poza nim. Wynagrodzenie osadzonych potrącane było o 1/5 na koszty administracyjne. Po pewnym czasie uchylono jakiekolwiek wypłaty do rąk pracujących w domu pracy. Dom pracy miał charakter zakładu karnego, do którego osoby skazane trafiały poprzez decyzje władz administracyjnych, które również decydowały o zwolnieniu. Osoby wcześniej osadzone mimo wyjścia na wolność były pod nadzorem policji, który mógł trwać nawet do końca życia.

Zakończenie.

Celem pracy było ukazanie spraw związanych z ustrojem oraz rozwiązaniami administracyjno – prawnymi państwa utworzonego na kongresie wiedeńskim, pozostającego pod kontrolą trzech państw sąsiednich – Wolnego Miasta Krakowa.

Państwo to zostało utworzone 18 października 1815 r. z południowego skrawka Księstwa Warszawskiego i było pół-demokratyczną republiką konstytucyjną opartą na Kodeksie Napoleona i własnej konstytucji.

Początkowo cieszyło się umiarkowaną autonomią wewnętrzną. Do 1830 r. formalnie władzę wykonawczą sprawował w niej 12. osobowy Senat, w skład którego wchodzili przedstawiciele Zgromadzenia Reprezentantów, Uniwersytetu Jagiellońskiego i państw opiekuńczych. Władza ustawodawcza należała teoretycznie do pół-demokratycznie wybieranego Zgromadzenia Reprezentantów, jednak wszelkie decyzje tej izby mogły być wetowane przez przedstawicieli państw opiekuńczych.

Umiarkowana autonomia wewnętrzna została utracona na skutek sporów wewnętrznych wykorzystanych przez państwa opiekuńcze. Państwa te przekazały w 1828 r. faktyczną władzę Komitetowi Epuracyjnemu, w którym zasiadali tylko posłuszni mocarstwom senatorowie. W trakcie powstania listopadowego wewnętrzna autonomia została czasowo przywrócona, a obszar Wolnego Miasta stał się miejscem wsparcia dla powstańców z innych zaborów.

W 1833 r. państwa opiekuńcze narzuciły Miastu nową konstytucję, która ograniczyła do zupełnego minimum wpływ mieszkańców na losy swojego państwa. Odebrano też Miastu prawo do wolnego handlu. Kres jakiejkolwiek wewnętrznej autonomii położyła okupacja austriacka, która trwała w latach 1836 – 1846.

W 1846 r. wybuchło Powstanie krakowskie, które ostatecznie położyło kres istnieniu tego państwa. Jego tereny zostały 16 listopada 1846 r. formalnie przyłączone do Austrii.

Bez wątpienia istnienie Wolnego Miasta Krakowa miało ogromne znaczenie dla polskiej tradycji państwowej, kultury, języka, gospodarki i edukacji. Formalnie suwerenny Kraków przyciągał Polaków z pozostałych zaborów, pozwalał kształcić się im w języku ojczystym oraz był miejscem wielu wydarzeń istotnych dla kształtowania się świadomości narodowej.

Wydaje się, że uzyskaną autonomię władze oraz mieszkańcy Wolnego Miasta mogli wykorzystać lepiej oraz – prawdopodobnie – utrzymać ją dłużej. Każdy kolejny rok posiadania własnej, choćby ograniczonej państwowości działał na korzyść ogółu Polaków. Należało skoncentrować się na rozwoju gospodarczym, naukowym oraz próbować spowodować przemiany społeczne, które zaangażowałyby masy chłopskie w aktywność obywatelską. Z projektem zbrojnego odzyskania niepodległości należało się wstrzymać do czasu pojawienia się wyraźnie korzystnej sytuacji geopolitycznej.

BIBLIOGRAFIA

SPIS FOTOGRAFII

ANEKS

Akty zasadnicze Traktatu Dodatkowego.

Artykuł 1.

Nabycie przez ziemie Wolnego Miasta Kraków statutu niepodległego i ściśle neutralnego miasta pod opieka państw opiekuńczych takich jak Austria, Prusy i Rosja.

Artykuł 2.

Lewą granicą terytorium Wolnego Miasta Kraków będzie brzeg Wisły biegnący w górę gdzie takie miejscowości jak Kościelniki, Cło oraz Czulice będą należały do ziem Rzeczpospolitej i będzie biegła aż do granicy Śląska Pruskiego.

Artykuł 3.

Miasto nadbrzeżne otrzymuje przywileje miasta wolno-handlowego, gdzie nikt nie będzie przeszkadzał w prowadzeniu handlu jak również nie znajda się na owym terytorium żadne obiekty wojskowe.

Artykuł 4.

Miasto Kraków otrzymuje prawy brzeg Wisły, dzięki czemu zdobywa połączenie z Podgórzem. Miasto ponosi wszelkie koszty związane z utrzymaniem brzegu i musi się w tej służbie wykazać.

Artykuł 5.

W momencie podpisania niniejszego traktatu natychmiast zostaje utworzona komisja, której przewodniczą inżynierowie oraz komisarze. Komisja ma na celu wyznaczenie linii demokracyjnej, ustawienie słupków, zebrania kątów i pomiarów. W celu uniknięcia nieporozumień i trudności komisja tworzy mapkę z opisem miejscowości. Każda miejscowość zostaje odpowiednio ponumerowana i oznaczona herbem. Brzeg Podgórza zostaje oznaczony herbem z napisem „ Wolny okrąg dla handlu”.

Artykuł 6.

Pod żadnym pozorem nie mogą wkroczyć na terytorium Rzeczpospolitej siły zbrojne. Kraje opiekuńcze mają obowiązek się szanować.

Na terytorium Wolnego Miasta nie mają prawa przebywać zbiegowie oraz osoby poszukiwane przez prawo, jeśli takowa osoba zostanie zatrzymana wówczas zostanie oddana w ręce straży.

Artykuł 7.

Zatwierdzona przez państwa opiekuńcze Konstytucja zobowiązuje do podjęcia współpracy z komitetem czasowym i lokalnym. Komisja ma na celu podjęcie wprowadzenia i rozwinięcia zasad Konstytucji. Wprowadzi działanie rządu oraz w celu poprawienia dobra publicznego zajmie się sferą administracji.

Artykuł 8.

Konstytucja nie upoważnia do ustanowienia komór celnych jednakże pozwala na pobieranie opłat mostowych i od rogatek.

Artykuł 9.

Została utworzona wspólna taryfa do pobierania opłat mostowych i od rogatek, która obejmowała opłatę od ciężarów bydła i zwierząt pociągowych lub jucznych.

Komisja miała również na celu ustanowienie kursu monet.

Artykuł 10.

W Wolnym Mieście będą stosowane wszystkie prawa dotyczące żeglugi, wolności handlu, amnestii, które wcześniej zostały ustanowione przez państwa opiekuńcze.

Artykuł 11.

Specjalnie powołana komisja regulowała sprawy związane z dobrami duchownych, prawami własności i powinności dla włościan w celu polepszenia ich życia.

Artykuł 12.

Państwa opiekuńcze mogą każde z osobna utworzyć własne biuro pocztowe dla wydawania i wysyłania towarów. Miasto Kraków zachowuje przywilej pocztowy. Powołana wcześniej Komisja ma na celu ustalić wszystkie opłaty i koszty związane z ekspedycją listów.

Artykuł 13.

Wszelkiego rodzaju kwestie finansowe będące wcześniej własnością Księstwa Warszawskiego przechodzi na rzecz Wolnego Miasta, z których to środki wpłyną na utrzymanie Akademii Krakowskiej i innych instytutów oraz środki przeznaczone na wychowanie publiczne. Za służby publiczne potrzebne dla handlu jak i dla komunikacji będzie odpowiedzialna administracja.

Artykuł 14.

Ze względu na fakt, iż Wolne Miasto przejęło środki finansowe Księstwa nie będzie pokrywać ze swych środków długów i należnych zwrotów Księstwu Warszawskiemu. Wszelkie roszczenia mieszkańców będzie przyjmowała komisja.

Artykuł 15.

Mieszkańcy prowincji oraz młodzież ziem będących pod zaborami mają możliwość kształcenia się w Akademii Krakowskiej, do której zostaje przyłączona biblioteka, z której można korzystać.

Artykuł 16.

Całe społeczeństwo będące kapłanami określonego kościoła, społeczeństwo świeckie oraz biskupi i Kapituła zostaną zachowane w Wolnym Mieście Kraków. Mają również możliwość zachowania swych funduszy, dochodów, dotacji, jednakże Senat proponował taki sposób podziału, aby ich brak nie został zastosowany w celu sponsorowania.

Artykuł 17.

W momencie, gdy na kraje austriackie i pruskie nie przechodzi sądownictwo duchowne wówczas na biskupa zostaje mianowany Cesarz Rosji, który w przyszłości wybierze kandydata spośród dwóch kandydatów przedstawionych przez Senat i kolegialny organ władzy w zakonach.

Artykuł 18.

W archiwach Wolnego Miasta Kraków zamieszczone pozostaną wyżej wymienione artykuły wraz z ustanowioną konstytucją, które złoży komisja jako dowód zasad ustanowionych przez trzy mocarstwa.

Artykuł 19.

W niniejszym Traktacie Dodatkowym wszelkie zmiany zostaną wprowadzone w okresie sześciu dni a następnie zostanie zatwierdzony przez upoważniony do tego organ.

Artykuły Konstytucji Wolnego Miasta Kraków.

Artykuł 1.

Religia katolicka, rzymska i apostolska jest religią krajową.

Artykuł 2.

W prawach towarzyskich wyznania chrześcijański są równe nie mają żadnej różnicy.

Artykuł 3.

Wszyscy obywatele są równi i mają równą opiekę bez żadnej różnicy. Prawa rolników zostają aktualne. Każdy rolnik posiada prawa cywilne i polityczne. Prawo pełni funkcję opiekuńczą nad cudzoziemcami mieszkającymi w Wolnym Mieście Kraków. Za nienaganne postępowanie cudzoziemiec po pięciu latach zdobywa prawo do korzystania z praw społecznych i politycznych. Każdy obywatel bez żadnych przeszkód może opuścić ojczyznę. Wyznania tolerowane pozostają pod opieką prawa.

Artykuł 4.

Senat złożony z 12 członków senatorów i prezesa pełni funkcję Rządu Wolnego Miasta i jego okręgu. Sprawuje władzę wykonawczą, pełni funkcję ułaskawienia od kar.

Artykuł 5.

Zgromadzenie Reprezentantów będzie wybierało dziewięciu senatorów w tym prezesa. Kapituła i Akademia mająca prawo mianowania spośród czterech członków wybierze po dwóch do zasiadania w Senacie.

Artykuł 6.

Przez trzy lata swoją funkcję będzie pełnił Prezes Senatu z możliwością ponownego wyboru. Dożywotnio swoją funkcję będzie pełniło sześciu senatorów. Senatorowie będę, co rok opuszczać swoje stanowiska dla nowo wybranych kandydatów. Najmłodsi jako pierwsi opuszczą Senat. Z czterech wcześniej wybranych członków przez Kapitułę i Akademię dwóch pozostanie dożywotnio a pozostali dwaj będą się zmieniać.

Artykuł 7.

Prawo do politycznego wyboru przysługuje duchowieństwu świeckiemu, członkom Akademii, właścicielom domów i ziemi, członkom Kongregacji kupieckiej, artystom, nauczycielom, kupcom i hurtownikom, jeśli uiszczają pięćdziesiąt złotych polskich podatku od gruntu. Mogą również sami pozostać wybrani.

Rolnicy nieposiadający własności gruntowej mogą wysłać jednego chrześcijanina wybranego spośród członków do urzędu gminnego, który to będzie pełnił prawo polityczne obieralności w imieniu innych mieszkańców. Prawo takie posiadają mieszkańcy, gdzie wcześniej nikt nie pełnił takiej władzy, jeśli jednak tak się stało jeden z nich posiada prawo obieralności. Najstarszy mieszkaniec posiada wówczas takie prawo z możliwością odstąpienia tej funkcji innemu mieszkańcowi. Prawa do głosowania nie posiadają zakonnicy, osoby w służbie prywatnej, osoby, nieposiadające praw politycznych, Żydzi, osoby tolerowanych wyznań. Konsystorz biskupi, czyli zgromadzenie posiada prawo do układania listy osób duchowieństwa świeckiego posiadającego prawo do głosowania. Akademia posiada prawo do ułożenia listy artystów, nauczycieli, akademików, profesorów wszelkich władz uczelni. Wójtowie gmin wiejskich jak i miejskich są zobowiązani do utworzenia listy pozostałych obywateli. Sprawdzenie i zatwierdzenie list zostanie dokonane w Senacie. Marszałek Senatu będzie przewodniczył zgromadzeniu gminnemu.

Artykuł 8.

Mianowanie i odwoływanie personelu administracyjnego oraz beneficjów kościelnych dokonuje Senat bez czterech miejsc w Kapitule, które to mają piastować doktorzy fakultetów na stanowisku nauczyciel.

Artykuł 9.

W Wolnym Mieście będą istniały gminy wiejskie jak i miejskie. Każda z gmin będzie posiadała wójta, który będzie musiał być posłuszny rządowi i wykonywać wszelkie polecenia rządu. Każda z gmin podczas głosowania będzie wybierała kandydata na wójta. Jeżeli zaistnieje taka konieczność w gminach wiejskich wybierani będą zastępcy wójta. Wójt swe stanowisko będzie piastował przez dwa lata.

Osoba kandydująca na stanowisko wójta musi spełniać następujące warunki:

- umiejętność czytania, pisania po polsku oraz dokładnego liczenia;

- pełnoletność;

- spełniać warunek niekaralności kryminalnej lub też nie być osobą postawioną w stan oskarżenia.

Kandydat wszystkie te warunki musi przedstawić marszałkowi.

Artykuł 10.

Posiedzenie Zgromadzenia Reprezentantów powinno się odbywać na koniec roku w grudniu i trwać cztery tygodnie. Posiedzenie to ma na celu podsumowanie rocznych spraw administracyjnych i nadzorować roczny budżet. Od czerwca do maja następnego roku ma trwać rok finansowy. Wedle artykułu ograniczonego Zgromadzenie wybiera członków Senatu oraz sędziów. Posiada również prawo do postawienia jednego z członków w stan oskarżenia i wnieść akt oskarżenia do Sądu Najwyższego, jeżeli zostały nadużyte sprawy urzędnicze, kradzież lub zdzierstwo.

Artykuł 11.

W skład Zgromadzenia Reprezentantów wchodzą;

- deputowani z gmin, która to owego wybiera;

- trzej członkowie delegowani z Senatu;

- trzej prałaci delegowani z kapituły;

- trzej doktorzy fakultetów delegowani z uniwersytetu;

- sześcioro urzędników pojednawczych pełniących swoją funkcję według liczby ich okręgów.

Spośród trzech członków wybranych przez Senat będzie wybierany Prezes Zgromadzenia.

Zgromadzenie nie posiada prawa sprawdzania każdej nowej zmiany w istniejącym zarządzeniu lub istniejącym prawie, jeśli wcześniej nie został przedstawiony Senatowi i jeśli nie przeszło większością głosów. Wszelkie projekty budżetu, ustawy skarbowe, rewizja rachunków powinny zostać przedstawione Zgromadzeniu w czwartym dniu jego posiedzenia. Wszelkie zmiany, jakie ustanowi Zgromadzenie nie mogą zostać wprowadzone, jeżeli wcześniej nie ustanowi tego Senat.

Artykuł 12.

Do zadań Zgromadzenia należy ułożenie kodeksu cywilnego, wszelkich procedur i kodeksu karnego, jak również wyznaczyć komitet, który przygotuje odpowiednie ustawy i w którego skład będą wchodzić dwaj członkowie Senatu.

Artykuł 13.

Jeżeli Senat dopatrzy się w poszczególnych ustawach jakiś nieścisłości i poprzez głosowanie uzna, że zostały naruszone dobra, wówczas Zgromadzenie zobowiązane jest poprawy owych ustaw w roku następnym. Jeżeli nieścisłości będą dotyczyły skarbu wówczas prawo upłynnionego roku będzie miało moc prawną aż do momentu utworzenia nowej ustawy.

Artykuł 14.

Wolne Miasto Kraków podzielone na okręgi posiada jednego urzędnika pojednawczego na każdy okrąg. Urzędnik ten swą funkcję będzie pełnił przez trzy lata, czuwać również będzie nad procesami funduszów i własności, które należą do instytutów publicznych i kraju. Czuwał również będzie nad sprawami małoletnich i będzie porozumiewał się z najmłodszym senatorem. Senator jak i urzędnik pojednawczy będą sporządzać informacje w celu pozwolenia do prowadzenia procesu w sprawie. Będą czuwać nad biegiem i tokiem postępowania procesów przez adwokatów. W przypadku różnicy zdań w procesie instytutów publicznych stanowić bezie Senat, natomiast w sprawie małoletnich zdanie Senatora jest ważniejsze.

Artykuł 15.

Sąd apelacyjny będzie składał się z czterech sędziów, Sąd pierwszej instancji z trzech. Sędziowie razem z prezesami będą pełnili funkcję dożywotnią. Dodatkowi sędziowie do owych sądów będą pełnili swe funkcje przez dwa lata. Sędziowie dodatkowi wybierani będą poprzez członków danej gminy. Owe Sądy będą prowadzić wszelkie sprawy o różnym charakterze. Jeżeli wyroki Sądów nie będą sprzeczne wówczas odwołanie nie będzie potrzebne, natomiast, jeśli Sąd apelacyjny wyda inny wyrok niż Sąd pierwszej instancji lub zostaną znieważone prawa lub procedury w sprawie cywilnej wówczas sprawa zostanie odesłana ponownie do Sadu apelacyjnego. Wyrok wówczas padnie w obecności wszystkich sędziów pojednawczych z miast jak również, w obecności czterech osób, gdzie każda ze stron wybierze po dwie spośród obywateli. Do wyrokowania w pierwszej instancji potrzebnych jest trzech sędziów, do drugiej pięciu a do ostatniej siedmiu sędziów.

Artykuł 16.

W skład Sądu najwyższego wchodzić będą;

- wybierani losowo reprezentanci w liczbie pięciu;

- członkowie Senatu w liczbie trzech;

- prezesi obydwu sądów;

- urzędnicy pojednawczy powołani według kolejki;

- obywatele w liczbie trzech wybierani przez urzędnika oddanego pod sąd.

Aby wydać wyrok potrzebna jest obecność dziewięciu członków.

Artykuł 17.

Sprawy cywilne lub kryminalne należą do spraw publicznych. Instytucja przysięgłych ma być stosowana w sprawach kryminalnych. Będą podejmować decyzje czy daną osobę postawić w stan oskarżenia i czy ją ukarać. Procedury zawarte w kodeksie będą stanowiły o składzie i wyborze osób przysięgłych.

Artykuł 18.

Sądownictwo jest niepodległe, sędzia ma prawo oświadczenia swojej woli podczas procesu bez podlegania innym względom lub też wpływom władz najwyższych. Jednakże sędziowie podlegają władzom rządowym. Rząd ma prawo mianować na prezesa Sądu apelacyjnego urzędnika pełniącego funkcję na niższym stopniu, czuwać nad przebiegiem wszelkich spraw sądowych, badać ich przebieg i stan, zaglądać w akta spraw oraz nadzorować opieszałych sędziów. Sędziowie aresztujący obywatela mają obowiązek powiadomić o zaistniałym incydencie Senat. Jeśli nie zrobią tego w przeciągu dwudziestu czterech godzin ciąża na nich ciężkie kary. Sędzia jest zobowiązany również, co czternaście dni informować Senat o przebiegu postępowania w sprawie.

Sąd apelacyjny podlega nadzorowi Senatu, któremu zobowiązany jest przesyłać raporty. Jednakże sam sprawuje nadzór nad sądami niższego rzędu.

Artykuł 19.

Kandydaci na miejsce senatora muszą spełniać następujące warunki:

1) muszą ukończyć 35-ty rok życia;

2) ukończyć uniwersytet dawnego Księstwa Polskiego;

3) piastować stanowisko sędziego przez okres dwóch lat, sprawować urząd wójta przez dwa lata jak również zasiadać przez okres dwóch zgromadzeń jako reprezentant;

4) posiadać rok przed kandydaturą własną nieruchomość, płacąc sto pięćdziesiąt złotych polskich;

5) nie być spokrewnionym w żadnym stopniu z innym członkiem Senatu.

Kandydat na stanowisko sędziego musi spełniać takie warunki jak;

1) ukończyć 30-sty rok życia;

2) ukończyć uniwersytet w dawnym Księstwie Polskim i posiadać dyplom doktora;

3) przez rok odbyć praktyki u boku adwokata i pracować przy pisarzu sądowym;

4) posiadać nieruchomość wartą 8.000 złp rok przed kandydaturą;

5) obywatele powiązani więzami krwi nie mogą zasiadać w tym samym sądzie.

Kandydat na stanowisko wójta zobowiązany jest spełniać takie warunki jak:

1) ukończyć 26-ty rok życia;

2) ukończyć Akademię Krakowską lub jeden z wcześniej wymienionych uniwersytetów;

3) rok przed kandydaturą posiadać nieruchomość wartą 90 złp;

4) urzędnik publiczny nie może kandydować na owe stanowisko.

Powyższe warunki wskazują na to, iż osoby sprawujące wcześniej władzę urzędniczą w Księstwie Warszawskim lub na sejmikach nie mogą kandydować na powyższe stanowiska jednakże mogą być wybierani do wszystkich urzędów.

Artykuł 20.

Język polski obowiązuje w pisaniu wszelkiego rodzaju akt sądowych, urzędowych i prawnych.

Artykuł 21.

Kasa budżetu Wolnego Miasta Kraków oraz jego Okręgu będzie częścią dochodów i wydatków Akademii Krakowskiej.

Artykuł 22.

Przy oddziale milicji municypalnej będą działały służby bezpieczeństwa wewnętrznego i policji. Oficer liniowy pełni dowództwo nad tym oddziałem. Owe oddziały będą pełniły funkcję zabezpieczającą drogi i wsie przy odpowiednim uzbrojeniu i zaopatrzeniu w konie.

Artykuł 23.

Wszelkie środki zebrane przez skarb nie mogą zostać prawnie przywłaszczone przez obywatela.

Artykuł 24.

Od momentu ogłoszenia kodeksu kryminalnego ma następstwo wolność druku, bez wcześniejszego poddawania cenzurze. Za nadużycie druku w celu zbrodni lub przestępstwa grozi kodeks kryminalny. Autor jest odpowiedzialny za to, co drukuje. Drukarz odpowiada za bezimiennego lub obcego autora.

---

[1] N. Davies: „Boże igrzysko. Tom II.”, Wyd. Znak, Lublin 2006, s. 427.

[2]  W. M. Bartel, W. Ćwik, S. Grodziski: „Historia Państwa i Prawa Polski. Tom 3.” , Wyd. PWN, Warszawa 1951 – 1981, s. 793.

[3] W. Witkowski: „Historia administracji w Polsce 1764 – 1989”, wyd. PWN, Warszawa 2007, s. 193.

[4] Ibidem.

[5] T. Maciejewski: „Historia administracji”, Wyd. C. H. Beck, Warszawa 2006, s. 313.

[6] W. M. Bartel, W. Ćwik, S. Grodziski: „Historia Państwa i Prawa Polski. Tom 3.” , Wyd. PWN, Warszawa 1951 – 1981, s. 804.

[7]  Ibidem, s. 803.

[8] S. Bożyk: „Konstytucja”, Wyd. Uniwersytetu Białostockiego, Białystok 1999, s. 16.

[9] B. Banaszak, A. Preisner: Prawo konstytucyjne, Wyd. Zakamycze, Wrocław 1996, s. 46.

[10] ibidem, s. 53 – 55.

[11] S. Bożyk, Konstytucja…, op. cit., s. 61 – 66.

[12] A. Ajnakiel, B. Leśnodorski, W. Rostocki: „Historia ustroju Polski (1764 - 1939)”, Wyd. PWN, Warszawa 1974, s. 151.

[13] S. Grodziski: „Rzeczpospolita Krakowska, jej lata i ludzie”, Wyd. Universitas, Kraków 2012, s. 168.

[14] Cytat za: S. Grodziski: „Rzeczpospolita Krakowska, jej lata i ludzie”, Wyd. Universitas, Kraków 2012, s. 96.

[15] M. Kallas : „Historia ustroju Polski”, wyd. PWN, Warszawa 2007, s. 290.

[16] M. Kallas (red.): „Konstytucje Polski. Studia monograficzne z dziejów polskiego konstytucjonalizmu. Tom 1.”, Wyd. PWN, Warszawa 1990, s. 280.

[17] Tamże, fot. nr 52.

[18] Tamże, fot. nr 58.

[19]S. Wachholz: „Rzeczpospolita Krakowska”, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1957, s. 281.

[20] Ibidem, s. 283.

[21]  M. Kallas (red.): „Konstytucje Polski. Studia monograficzne z dziejów polskiego konstytucjonalizmu. Tom 1.”, Wyd. PWN, Warszawa 1990, s. 245.

[22] Ibidem, fot. 60.

[23] W. M. Bartel, W. Ćwik, S. Grodziski: „Historia Państwa i Prawa Polski. Tom 3.” , Wyd. PWN, Warszawa 1951 – 1981, s. 804.

[24] S. Wachholz: „Rzeczpospolita Krakowska”, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1957, s. 286.

[25]  W. M. Bartel, W. Ćwik, S. Grodziski: „Historia Państwa i Prawa Polski. Tom 3.” , Wyd. PWN, Warszawa 1951 – 1981, s. 810.

[26]  Ibidem, s. 808

[27] S. Wachholz: „Rzeczpospolita Krakowska”, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1957, s. 293.

[28]W. M. Bartel, W. Ćwik, S. Grodziski: „Historia Państwa i Prawa Polski. Tom 3.” , Wyd. PWN, Warszawa 1951 – 1981, s. 799.

[29] Ibidem.

[30] J. Bieniarzówna: „Życie gospodarcze w Wolnym Mieście Krakowie”, Wyd. PAN, Kraków 1967, s. 11.

[31] S. Wachholz: „Rzeczpospolita Krakowska”, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1957, s. 85.