Cztery

SPIS TREŚCI

Wstęp

Rozdział 1. Umowa sprzedaży – informacje ogólne

1.1.      Pojęcie umowy sprzedaży

1.2.      Cechy umowy sprzedaży

1.3.      Essentialia, accidentalia i naturalia negotii umowy sprzedaży

1.4.      Rodzaje sprzedaży

1.5.      Forma i tryb zawarcia umowy

Rozdział 2. Obowiązek przeniesienia własności rzeczy sprzedanej

2.1.      Sprzedaż rzeczy

2.1.1.   Rzeczy ruchome i nieruchomości

2.1.2.   Rzeczy oznaczone co do tożsamości i rzeczy oznaczone co do gatunku

2.1.3.   Pozostałe podziały rzeczy

2.2.      Sprzedaż praw i energii

2.2.1.   Energia

2.2.2.   Sprzedaż praw

Rozdział 3. Obowiązek wydania rzeczy

3.1.      Sposoby wydania rzeczy

3.2.      Termin i miejsce wydania rzeczy

Rozdział 4. Pozostałe obowiązki sprzedawcy

4.1.      Obowiązki sprzedawcy wynikające z art. 545-547 Kodeksu cywilnego

4.2.      Kodeksowe obowiązki sprzedawcy wynikające ze sprzedaży konsumenckiej

Zakończenie

Bibliografia

Wstęp

Mogłoby się wydawać, iż określenie charakteru sprzedaży stanowi dość proste zadanie. Każda osoba wyczuwa intuicyjnie co niesie ze sobą ten termin, choć być może nie potrafiłby go dokładnie opisać. Nic bardziej mylnego, umowa sprzedaży to akt skomplikowany, który rodzi ze sobą wiele skutków prawnych. Co prawda umowy sprzedaży zawierane w drobnych sprawach życia codziennego, jak – przykładowo – zakup artykułów spożywczych w małym osiedlowym sklepiku, zdają się przeczyć tezie postawionej w zdaniu poprzednim. Umowy te są bowiem aktami stosunkowo łatwymi w analizie, dochodzącymi do skutku bez zbędnej procedury formalnej (bardzo często ograniczonej do dorozumianego porozumienia stron w zakresie przedmiotu sprzedaży i ceny), sztabu prawników, rzeczoznawców czy negocjacji. Jednak nawet w tym przypadku uchwycenie chwili przeniesienia własności rzeczy, wydania rzeczy kupującemu czy odebrania przezeń zakupionego przedmiotu może stanowić wielkie wyzwanie intelektualne dla osoby niezorientowanej w przepisach prawa lub sposobach ich wykładni.

Dokumentem opisującym i regulującym umowy nazywane, stanowiące źródło stosunków prawnych, w jakich realizuje się wymiana dóbr użytkowych (rzeczy i usług), a w szczególności umowy sprzedaży, jako najbardziej reprezentatywnej i bardzo ważnej w życiu gospodarki rynkowej jest ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 – Kodeks cywilny (tekst jednolity: Dz. U. z 2014 r., poz. 121) – Księga Trzecia „Zobowiązania”, artykuły o numerach od 535 do 602. Zaznaczyć trzeba, iż kodeksowe przepisy o sprzedaży mają szersze zastosowanie, stosuje się je bowiem – z mocy wyraźnych unormowań – do zamiany, dostawy, kon­traktacji, umowy o dzieło, umowy o roboty budowlane, umowy komisu i umowy spółki, a także do świadczenia w miejsce wykonania. Elementy umowy sprzedaży odnaleźć także można w kodeksowej umowie leasingu, a także w niezliczonej liczbie umów nienazwanych lub mieszanych.

Istotę umowy sprzedaży opisuje art. 535 Kodeksu cywilnego, stanowiący, iż „przez umowę sprzedaży sprzedawca zobowiązuje się przenieść na kupującego własność rzeczy i wydać mu rzecz, a kupujący zobowiązuje się rzecz odebrać i zapłacić sprzedawcy cenę”. Z przytoczonego przepisu wynika bezsprzecznie, iż na  każdej ze stron umowy sprzedaży ciążą dwa podstawowe, korespondujące ze sobą obowiązki: przeniesienie prawa własności z zapłatą ceny i wydanie przedmiotu sprzedaży z dokonaniem jego odbioru. Pomimo dość klarownego ujęcia przez ustawodawcę kodeksowych obowiązków sprzedawcy i kupującego w umowie sprzedaży, ich praktyczna interpretacja w odniesieniu do konkretnego stanu faktycznego może być kłopotliwa, a tym samym prowadzić do konfliktów.

Całokształt opisanych powyżej okoliczności zdeterminował wybór przedmiotu niniejszej pracy, którym uczyniono szczegółową charakterystykę, wynikających z treści przepisów Kodeksu cywilnego, obowiązków jednej ze stron umowy sprzedaży – sprzedawcy. Celem pracy jest zebranie i usystematyzowanie występujących w cywilistycznej doktrynie i orzecznictwie poglądów opisujących całokształt kodeksowych zobowiązań sprzedawcy wynikających z zawartej przez niego umowy. Zarówno przedmiot, jak i cel pracy miały bezpośredni wpływ na jej formułę, tj. syntetycznego opracowania opartego na analizie materiałów źródłowych.

Treść pracy podzielona została na cztery rozdziały.

Rozdział pierwszy, zatytułowany Umowa sprzedaży – informacje ogólne, stanowi zbiór rozważań teoretycznych dotyczących regulacji normatywnej umowy sprzedaży w polskim prawie cywilnym. W tej części opracowania skoncentrowano się przede wszystkim na istocie przedmiotowej umowy, wskazując jej podstawowe cechy, elementy i rodzaje.

Przedmiotem rozważań w rozdziale drugim uczyniono główny i najważniejszy kodeksowy obowiązek sprzedawcy, jakim jest obowiązek przeniesienia na kupującego własności rzeczy sprzedanej. Za punkt wyjścia dla wyczerpującego opisu tego obowiązku przyjęto tutaj charakterystykę prawną przedmiotu świadczenia sprzedawcy, tj. rzeczy. Dalsza część rozdziału stanowi próbę uszczegółowienia ciążącego na sprzedawcy obowiązku przeniesienia własności rzeczy sprzedanej w odniesieniu do konkretnych kategorii rzeczy.

Rozdział trzeci – skonstruowany wokół drugiego z podstawowych obowiązków sprzedawcy wynikających z Kodeksu cywilnego, jakim jest wydanie rzeczy sprzedanej kupującemu – przedstawia syntezę występujących w doktrynie i judykaturze poglądów dotyczących pojęcia „wydania rzeczy”. Opisano tutaj sposoby, w jakie sprzedawca może spełnić przedmiotowe świadczenie, jak również dokonano analizy regulacji kodeksowych związanych z terminem i miejscem wydania rzeczy kupującemu.

Ostatni, czwarty rozdział pracy, stanowi zwartą charakterystykę pozostałych – normowanych przepisami Kodeksu cywilnego – obowiązków sprzedawcy. Analizie poddane zostały zagadnienia związane z opakowaniem i przewozem rzeczy sprzedanej, kosztami jej wydania oraz przedkontraktowymi obowiązkami informacyjnymi ciążącymi na sprzedawcy względem kupującego. Druga część rozdziału koncentruje się wokół obowiązków sprzedawcy wynikających z tzw. sprzedaży konsumenckiej.

Praca uwzględnia stan prawny na dzień 1 czerwca 2015 r.

Rozdział 1. Umowa sprzedaży – informacje ogólne

1.1.      Pojęcie umowy sprzedaży

Nie jest przypadkiem, że regulacja umowy sprzedaży rozpoczyna w Kodeksie cywilnym[1] część szczegółową prawa zobowiązań. Wśród czynności prawnych umowa sprzedaży – jak się wydaje – zajmuje bowiem miejsce szczególne. To za jej pośrednictwem najczęściej dochodzi do wymia­ny dóbr w wysoko rozwiniętych społeczeństwach, co sprawia, iż trudno by­łoby przecenić jej znaczenie dla współczesnych gospodarek o wolnorynkowej orientacji oraz kardynalnej dla nich zasady swobodnego przepływu towarów i usług i związanego z nią rozwiniętego systemu wymiany dóbr.[2]

Na przykład Z. Banaszczyk uważa kontrakt sprzedaży za „najbardziej rozpowszechnioną czynność prawną prowadzącą do wymiany dóbr w gospodarce towarowo-pieniężnej”[3], a W.J. Katner i I. Weiss zgodnie wskazują, że to właś­nie „umowa sprzedaży jest najczęściej występującą umową w obrocie gospo­darczym”[4]. Niektórzy przedstawiciele doktryny posuwają się jeszcze dalej, postrzegając umowę sprzedaży nawet za „najbardziej reprezentatywną i bodaj najważniejszą w życiu gospodarczym”[5].

Warto też zauważyć, iż umowa sprzedaży – której funkcja ekonomiczna polega na umożliwieniu uczestnikom obrotu wymiany rzeczy lub innych dóbr na pieniądz – skutecznie wyparła konkurencyjną dla niej umowę zamiany („wymiany”), typową dla społeczeństw pierwotnych. Umowa zamiany na sku­tek zwiększającej się roli pieniądza z czasem zaczęła bowiem odgrywać coraz mniejszą rolę, by ostatecznie stać się instrumentem zupełnie wyjątkowym. Wydaje się, że jej znaczenie kosztem umowy sprzedaży obecnie może wzros­nąć na nowo tylko w przypadku stanów nadzwyczajnych, takich jak np. woj­na, kryzys gospodarczy czy klęski żywiołowe.[6]

Sprzedaż, jako najważniejsza z umów, której przedmiotem jest przeniesienie praw, zawiera również w sobie rozwiązania o charakterze uniwersalnym, tym samym jest traktowana jako wzorcowa dla innych umów. Do regulacji umowy sprzedaży nawiązują między innymi regulacje umowy zamiany (art. 604 KC), umowy dostawy (art. 612 KC), umowy kontraktacji (art. 613 KC), umowy o dzieło (art. 638 KC), umowy o roboty budowlane (art. 656 KC), umowy leasingu (art. 709¹⁷ KC), umowy komisu (art. 769 KC) oraz umowy spółki (art. 862 KC). Konstrukcje prawne przyjęte w ramach regulacji umowy sprzedaży wykorzystywane są także w rozmaitych umowach nienazwanych lub mieszanych. Jednocześnie sama podstawowa regulacja umowy sprzedaży, jaka zawarta jest w KC, jest również uzupełniona systemem regulacji dodatkowych i szczegółowych. Dotyczy to przede wszystkim reguł odpowiedzialności cywilnej, zawartych m.in. w odpowiednich przepisach o rękojmi i gwarancji, dotyczących np. sprzedaży konsumenckiej, czy kwestii odpowiedzialności za produkt niebezpieczny.[7] Mając na względzie powyższe, nie może dziwić stosunkowo rozbudowana regulacja tej właśnie umowy w polskim Kodeksie cywilnym.

Kierując się treścią art. 535 KC, umowę sprzedaży pojmować należy jako zobowiązanie po stronie sprzedawcy do przeniesienia własności rzeczy i jej wydania oraz zobowiązanie kupującego do zapłaty ceny i odebrania rze­czy. W doktrynie umowę sprzedaży definiuje się jednak inaczej, tj. uwzględ­niając nie jeden, lecz dwa artykuły Kodeksu cywilnego: art. 535 i art. 555. Tym sposobem J. Skąpski utrzymuje, że „na mocy umowy sprzedaży sprzedawca zobowiązuje się do przeniesienia na kupującego własności rzeczy, energii lub innego prawa majątkowego w zamian za zobowiązanie się kupującego do za­płaty sumy pieniężnej (ceny)”[8]. Analogicznie treść zobowiązania sprzedawcy postrzega M. Wojdyło wskazując, że „polega ono na obowiązku przeniesienia na kupującego określonego prawa zbywalnego oraz wydania przedmiotu obję­tego umową”[9]. Przedmiotem świadczenia sprzedawcy mogą być przy tym nie tylko pojedyncze rzeczy lub prawa, ale w sytuacji, gdy ustawodawca wyraź­nie na to zezwala, również całe ich zespoły (np. spadek, gospodarstwo rolne czy przedsiębiorstwo w rozumieniu przedmiotowym) – problematyka ta zostanie omówiona szerzej w drugim rozdziale pracy.

Brak jest w doktrynie zgody odnośnie do tego, czy obowiązek kupującego do odebrania należycie mu wydanego przedmiotu sprzedaży sta­nowi korelat zobowiązania sprzedawcy do wydania rzeczy, czy też obowiązek ten ma charakter samoistny. Kwestia ta jest o tyle istotna, iż przyjęcie pierwszej z możliwości powoduje, że nieodebranie przedmiotu sprzedaży bę­dzie stanowiło zwłokę wierzyciela, a nie dłużnika, z czym mielibyśmy do czynienia w przypadku drugim.[10]

Co do ceny, jaka ma być uiszczona przez kupującego w zamian za nabycie własności rzeczy lub prawa, to jest ona zawsze świadczeniem pieniężnym; inaczej dana czynność prawna nie mogłaby być uznana za umowę sprzedaży. Świadczenie to może być spełnione zarówno w postaci gotówkowej, jak i bezgotówkowej (np. przelew bankowy lub polecenie zapłaty). Trzeba jednak pamiętać, że zapłacenie ceny jest w typowej umowie sprzedaży już jej wykonaniem. Ważne jest przy tym, że istnienie rynku towarowego nie ogranicza zbywcy w poszukiwaniu partnera, z którym musiałby dokonać wymiany w jednej transakcji. Komu innemu sprzedaje swoje dobro, od kogo innego za uzyskane środki nabywa dobro przez siebie poszukiwane.[11]

Skutkiem podstawowym umowy, płynącym z jej zawarcia, jest stanie się przez kupującego właścicielem rzeczy i uzyskanie przez to prawa do jej posiadania, korzystania z niej i rozporzą­dzania nią (rzymskie ius possidendi, utendi-fruendi, disponendi). Należy podnieść, iż przepisom Kodeksu cywilnego o umowie sprzedaży w zasadniczej części nadano dyspozytywny charakter, co oznacza, iż w ramach swobody kontraktowania strony mogą swobodnie kształtować swoje wzajemne prawa i obowiązki. Rozmiar związania przepisami Kodeksu cywilnego i innych ustaw szczególnych zależy zwłaszcza od podmiotów będących stronami umowy i dotyczy przede wszystkim tym umów, w których kupującym jest konsument.[12]

1.2.      Cechy umowy sprzedaży

W literaturze wyróżnia się następujące cechy umowy sprzedaży, określające ją jako umowę: dwustronnie zobowiązującą, wzajemną, odpłatną, konsensualną, kauzalną, o skutku zobowiązująco-rozporządzającym. W dalszej części podrozdziału opisane zostaną poszczególne cechy charakterystyczne umowy sprzedaży.

1.         Sprzedaż jako umowa dwustronnie zobowiązująca oraz wzajemna

Umowa sprzedaży zaliczana jest do czynności prawnych dwustronnie zobowią­zujących. W jej przypadku oznacza to, że w podwójnej roli dłużnika oraz wierzyciela występuje zarówno sprzedawca, jak i kupujący. Skutkiem zawarcia umowy sprzedaży jest bowiem zobowiązanie się sprzedawcy do przeniesienia własności rzeczy lub prawa na kupującego oraz do wydania przedmiotu sprzedaży kupującemu, z kolei treścią zobowiązania kupującego jest zapłacenie ceny oraz odebranie rzeczy. [13] Świadczenie jednej strony jest więc odpowiednikiem świadczenia drugiej strony. Po­nieważ świadczenie każdej ze stron uważane jest tu za równoważne (ekwiwa­lentne), należy ona również do kategorii tzw. umów wzajemnych (synalagmatycznych), a więc takich, do których zastosowanie mają art. 487-497 KC.[14] Ekwiwalentność świadczeń należy oceniać w ujęciu subiektywnym zgodnie z zasadą, że dana rzecz (prawo) jest warta tyle, ile ktoś chce za nią zapłacić. Jak jednak podkreśla się w doktrynie, zasada ta nie oznacza pełnej dowolności w zakresie ustalania wysokości ceny.[15] Odmienne stanowisko mogłoby bowiem zbyt łatwo prowadzić do ukrywania pod postacią umowy sprzedaży innych czynności prawnych. Tym samym, jeżeli cena uzyskana przez sprzedającego w zamian za przeniesienie własności rzeczy była rażąco niewspółmierna w stosunku do wartości zbytej rzeczy, czynność prawna może potencjalnie zostać uznana za darowiznę. Świadczenia stron mają charakter ekwiwalentny w znaczeniu subiektywnym, co nie oznacza, że konkretny przepis w określonej sytuacji nie może ekwiwalentności tej obiektywizować. Trudno bowiem odmówić racji stwierdzeniu, iż gdyby jedna ze stron nie oceniała wyżej użyteczności świadczenia, które otrzymuje w zamian za świadczenie drugiej strony, to pewno do czynności w ogóle by nie doszło. Umowa sprzedaży jest bowiem dla każdej ze stron jest źródłem załatwiania interesów.[16] Brak odpowiedniej ekwiwalentności świadczeń w ramach zawartej umowy sprzedaży może być w tym kontekście oceniany także przez pryzmat m.in. przepisów o wadach oświadczeń woli (np. pozorność).[17] Należy zaznaczyć dodatkowo, że zastosowanie w odniesieniu do zawartej umowy przepisów art. 357¹ KC (nadzwyczajna zmiana stosunków), art. 358¹ § 3 KC (waloryzacja świadczenia) lub art. 388 KC (wyzysk) jest prawnie dopuszczalne, choć ewentualna późniejsza zmiana warunków rynkowych nie będzie miała automatycznego wpływu na cenę, która została ustalona między stronami. Co do zasady, strony powinny umowę wykonać na uzgodnionych wcześniej warunkach.[18] Kwalifikacja każdego przypadku zależeć będzie od konkretnych okoliczności faktycznych. Dlatego też sama nieekwiwalentność świadczeń – w znaczeniu obiektywnym – nie może w sposób automatyczny przesądzać o nieważności umowy sprzedaży, ani też o zwolnieniu stron z obowiązku spełnienia świadczenia.[19] Jednocześnie dla skuteczności umowy sprzedaży nie jest, co do zasady, konieczne, aby sprzedawca był osobą uprawnioną do rozporządzania rzeczą. Z istoty umowy sprzedaży wynika jedynie zobowiązanie do spowodowania, aby własność rzeczy została przeniesiona na nabywcę.[20] Za wykonanie tego zobowiązania sprzedawca będzie odpowiadał według przepisów KC o wykonaniu zobowiązań i skutkach ich niewykonania[21] lub według przepisów o rękojmi za wady.[22]

2.         Sprzedaż jako umowa odpłatna

Umowa sprzedaży jest umową odpłatną. Kupujący zobowiązany jest do zapłaty ceny w zamian za nabywaną rzecz lub prawo. Cena stanowi tu ekwiwalent świadczenia sprzedawcy. W kontekście umowy sprzedaży pod pojęciem ceny należy rozumieć wyłącznie świadczenie pieniężne. Jeżeli natomiast ekwiwalent za zbywaną rzecz oznaczany jest w innej postaci niż świadczenie pieniężne, umowa taka przyjmuje wówczas zazwyczaj – w całości albo w odpowiednim zakresie – kwalifikację umowy zamiany.[23] Dotyczy to jednak wyłącznie sytuacji, gdy wolą stron było zawarcie takiej innej umowy. Zgodnego porozumienia stron wymaga także odnowienie oraz datio in solutum, jeśli świadczenie dotychczasowe nabywcy miałoby zostać zastąpione przez inne świadczenie w celu umorzenia zobowiązania.[24] Jeżeli w umowie sprzedaży występuje brak możliwości określenia ceny, to czynność prawna sprzedaży jest nieważna.

3.         Sprzedaż jako umowa konsensualna

Cechą umowy sprzedaży jest także jej konsensualność. W zakresie skutków obligacyjnych umowa sprzedaży dochodzi do skutku mocą samego porozumienia stron (solo consensu), bez konieczności dokonywania jakichkolwiek czynności realnych.[25] Przy czym chodzi tutaj wyłącznie o skutki obligacyjne, a więc zobowiązanie się sprzedawcy do przeniesienia własności rzeczy (prawa) na nabywcę i wydania rzeczy oraz zobowiązanie się kupującego do odebrania rzeczy i zapłaty ceny. Tym samym z chwilą złożenia zgodnych oświadczeń woli w zakresie zawarcia umowy sprzedaży każda ze stron uzyskuje odpowiednie roszczenie w stosunku do drugiej strony.[26] Przeniesienie własności (o ile nie następuje z mocy prawa) i wydanie rzeczy, jak również odebranie rzeczy i zapłata ceny są jedynie przejawem wykonania umowy przez strony; nie warunkują natomiast w żadnym wypadku jej ważności lub skuteczności[27]. Zasadę tę potwierdza art. 155 § 1 KC, a jej modyfikacja może wynikać albo z przepisów szczególnych, albo z woli stron.[28]

4.         Sprzedaż jako umowa kauzalna

Istotną cechą umowy sprzedaży jest także jej kauzalny charakter. Ważność umowy zależy tym samym od istnienia ważnej przyczyny prawnej jej dokonania. Umowa sprzedaży jest ze swojej istoty umową przysparzającą. Powoduje bowiem zwiększenie aktywów w majątku zarówno kupującego, jak i sprzedającego. Dokładnie w grę wchodzą tu dwa rodzaje przyczyn praw­nych: tzw. causa obligandi vel acquirendi oraz causa solvendi. Pierwsza z nich jest kauzą podstawową dla umowy sprzedaży, co oznacza, iż dla ważności umowy konieczne jest, aby z treści umowy wynikało, że celem obu stron było pozyskanie dla siebie odpowiednich wartości majątkowych – z jednej strony wierzytelności o przeniesienie własności określonej rzeczy lub prawa, a z drugiej strony – wierzytelności o zapłacenie ceny. Druga kauza dotyczyć będzie sytuacji, w których umowa sprzedaży wywołuje jedynie skutek obligacyjny, natomiast dopiero późniejsza czynność rozporządzająca oceniana jest w kontekście realizacji istniejącego zobowiązania –bezpośrednią przyczyną dokonywanego rozporządzenia będzie w tej sytuacji zamiar wykonania zobowiązania.[29]

5.         Sprzedaż jako umowa o podwójnym skutku

Obok skutku zobowiązującego kontrakt sprzedaży z reguły „automatycz­nie” wywołuje też skutek rozporządzający, co sprawia, że do przeniesienia na kupującego własności przedmiotu sprzedaży zazwyczaj nie potrzeba już za­wierać żadnej dodatkowej umowy. W tym względzie polskie rozwiązanie od­powiada bowiem modelowi francuskiemu, a nie jego germańskiemu odpo­wiednikowi.[30] W tym ostatnim umowa zobowiązująca jest wyraźnie oddzielona od umowy rozporządzającej (zawarcie tej drugiej jest niezbędne do wyko­nania tej pierwszej). Podwójny rozporządzająco-zobowiązujący charakter umów sprzedaży znalazł swój bezpośredni wyraz w treści art. 155 (rzeczy), 510 (wierzytelności) oraz 1052 (spadki) KC. Natomiast ogólną regułę podwójnego skutku umów sprzedaży, niezależnie od tego, co stanowi ich przedmiot (rzecz czy prawo), w polskiej nauce prawa podaje J. Skąpski: „zasadą jest, że umowa sprzedaży ma charakter zobowiązująco-rozporządzający, chyba że z ustawy lub umowy zostanie wyłączony skutek rzeczowy w postaci przejścia własności”[31]. Pewna kategoria umów sprzedaży, których przedmiotem jest nieruchomość rolna, a sprzedawcą jest osoba fizyczna lub osoba prawna inna niż Agencja Nieruchomości Rolnych, poza wyjątkami wymienionymi w ustawie, może być zawarta jedynie z zastrzeżeniem prawa pierwokupu, czyli wywołuje ona jedynie skutek zobowiązujący.[32]

1.3.      Essentialia, accidentalia i naturalia negotii umowy sprzedaży

Jak wynika z analiz przeprowadzonych w niniejszym rozdziale, za elementy przedmiotowo istotne (tzw. esentialia negotii) umowy sprzedaży uznać należy: oznaczenie przedmiotu umowy oraz oznaczenie ceny.

Zgodnie z art. 535 KC, przedmiotem sprzedaży są rzeczy, a w określonych warunkach prawnych, będą nim też przynależności rzeczy (art. 52 KC) czy pobrane pożytki naturalne (art. 53 KC). Przedmiotem sprzedaży mogą być w ujęciu KC, oprócz rzeczy, także ener­gia i prawa majątkowe (art. 555). Sprzedaż energii (elektrycznej, wodnej, gazowej itp.) oznacza w istocie udostępnienie korzystania z pewnej jej ilości czy też mocy dającej się ustalić dzięki pewnym urządzeniom technicznym. Sprzedaż praw majątkowych oznacza ich zbycie odpowiednio do zbycia własności rzeczy. Chodzi tu o prawa majątkowe zbywalne (prawa rzeczowe, prawa na dobrach niematerial­nych, wierzytelności itd.), a także cale zespoły tych praw (zbycie spadku, przedsiębiorstwa, gospodarstwa rolnego). [33] Problematyka przedmiotu umowy sprzedaży zostanie przedstawiona szerzej w drugim rozdziale niniejszej pracy, charakteryzującym obowiązek sprzedawcy do przeniesienia na kupującego własności rzeczy sprzedanej.

Problematyka związana z drugim z przedmiotowo istotnych elementów sprzedaży, tj. określeniem ceny, zasygnalizowana została w poprzednim podrozdziale, w części charakteryzującej umowę sprzedaży jako umowę wzajemną i odpłatną. Tytułem uzupełnienia oraz usystematyzowania przedstawionych tam informacji należy podkreślić, iż cenę w umowie sprzedaży stanowi zawsze suma pieniężna. W stosunkach krajowych, jeżeli cena jest wyrażona w walucie obcej, dłużnik może spełnić świadczenie w walucie polskiej, chyba że ustawa, orzeczenie sądowe będące źródłem zobowiązania łub czynność prawna zastrzega spełnienie świadczenia w walucie obcej (art. 358 KC). Ograniczenie to z natury rzeczy nie znajdzie zastosowania do stosunków handlu międzynarodowego.

Ustalenie wysokości ceny następuje z reguły w umowie stron. Jednakże cenę można określić również, przez wskazanie podstaw do jej ustalenia w przyszłości. Cena ustalona w umowie nie musi odpowiadać ściśle obiektywnej wartości przedmiotu sprzedaży. Może być niższa lub wyższa, byleby stanowiła w rozumieniu kontrahentów ekwiwalent zbywanej rzeczy lub prawa.[34] Poza ceną umowną (określaną czasami jako rynkowa), zgodnie z art. 537-540 KC, wyróżnia się cenę sztywną (oznaczoną przez zarządzenie uprawnionego organu, art. 537 § 1 KC), cenę maksymalną i minimalną (najwyższą lub nie niższą, niż określona w zarządzeniu; art. 538 i 539 KC) oraz cenę wynikową (obliczoną w sposób określony przez właściwy organ państwowy; art. 540 § 1 KC).[35]

Cena minimalna to oznaczona zarządzeniem właściwego organu administracyjnego dolna granica ceny, która może być określona przez strony w umowie. Nic natomiast nie stoi na przeszkodzie, by strony przyjęły w umowie cenę wyższą od określonego zarządzeniem administracyjnym dolnego limitu. Obecnie obowiązujące przepisy prawa nie przewidują generalnego upoważnienia do wydawania przepisów ustanawiających w obrocie ceny minimalne.[36]

Dla umowy sprzedaży w obrocie gospodarczym, obok essentialia negotii ważne znaczenie mają składniki podmiotowo-istotne (accidentalia negotii) i nieistotne, dodatkowe (naturalia negotii), które strony uznają za istotne dla konkretnej umowy. Najczęstszymi przykładami składników podmiotowo istotnych w umowie sprzedaży są warunek i termin.

Warunek w znaczeniu tzw. technicznoprawnym, czyli w takim znaczeniu, w jakim używa się tego pojęcia w Kodeksie cywilnym, to zastrzeżenie umowne, mocą którego osoba lub osoby dokonujące czynności prawnej uzależ­niają powstanie lub ustanie skutków prawnych tej czynności od zdarzenia przy­szłego i niepewnego. Możliwość zastrzeżenia warunku jest zasadą. Przesądza o tym art. 89 KC, zgodnie z którym z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych albo wynikających z właściwości czynności prawnej, powstanie lub ustanie skutków czynności prawnej można uzależnić od zdarzenia przyszłego i niepewnego.[37]

Ustawa wyłącza możliwość zastrzeżenia warunku w sposób generalny z uwagi na jego sprzeczność z ustawą lub zasadami współżycia społecznego, jak również z uwagi na niemożliwość jego spełnienia (art. 94 KC). Ponadto w odniesieniu do konkretnych czynności pojawiają się ustawowe zakazy dokonywania ich pod wa­runkiem, jak np. zakaz dotyczący przeniesienia własności nieruchomości (w tym wynikającym z umowy sprzedaży) z art. 157 § 1 KC, zgodnie z którym własność nieruchomości nie może być przeniesiona pod warunkiem ani z zastrzeżeniem terminu.

Zastrzeżenie warunku niedopuszczalnego pociąga za sobą nieważność czynności prawnej – przy warunku zawieszającym, albo też warunek taki uważa się za niezastrzeżony – przy  warunku rozwiązującym (art. 94 KC).

Warunki dzielą się na:[38]

1.      zawieszające i rozwiązujące w zależności od tego, czy od ziszczenia się warunku uzależnione zostało powstanie skutków prawnych (zawieszający), czy też ustanie takich skutków (rozwiązujący);

2.      dodatnie i ujemne w zależności od tego, czy określone zdarzenie ma nastąpić, czy też nie nastąpić;

3.      zależne od woli strony oraz od niej niezależne, a także mieszane. Kryte­rium wyróżnienia tych kategorii warunków jest to, czy spełnienie warunku zależy od zachowania się określonego podmiotu.

Termin to zastrzeżenie zawarte w treści czynności prawnej, w którym uzależnia się powstanie lub ustanie skutków prawnych tej czynności od nadej­ścia określonego terminu. Mechanizm funkcjonowania terminu jest taki jak me­chanizm funkcjonowania warunku. Różnica wyraża się jedynie w tym, że ziszczenie się warunku jest niepewne, natomiast nadejście terminu jest zawsze pewne.[39]

Co do zasady, dołączenie terminu do czynności prawnej jest dopuszczalne. Zakazy zamieszczania tego rodzaju postanowienia w treści umowy mogą jednak wynikać przepisów ustawy; zwykle niedopuszczalności zamieszczania warunku towa­rzyszy zakaz zamieszczania terminu (jak w przytoczonym już przepisie art. 157 § 1 KC).

Termin może być terminem początkowym, jeżeli skutki czynności prawnej mają powstać w chwili jego nadejścia (dies a quo). W takich przypadkach znajdują odpowiednie zastosowanie przepisy o warunku zawieszającym. Może także przybrać postać terminu końcowego, jeżeli skutek prawny czynności ma ustać z jego nadejściem (dies ad quem). Znajdują wówczas odpo­wiednie zastosowanie przepisy o warunku rozwiązującym.[40]

Tytułem zakończenia niniejszego podrozdziału zasygnalizować należy istnienie pewnych charakterystycznych dla umowy sprzedaży składników dodatkowych tejże umowy. Przykładowe wyliczenie tych składników objąć powinno przede wszystkim: określenie w umowie sposobu dostarczenia rzeczy, poniesienia kosztów transportu (w tym ewentualnych kosztów ubezpieczenia), należytego opakowania, miejsca odebrania itp. Kwestie, z istoty swojej, zaliczane na gruncie przepisów o umowie sprzedaży do naturalia negotii, podlegają ocenie z punktu widzenia zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów (art. 56 KC).

1.4.      Rodzaje sprzedaży

Umowa sprzedaży może być zawierana zarówno w profesjonalnym obrocie gospodarczym, w którym obie strony mają status przedsiębiorców w rozumieniu art. 431 KC, jak i w obrocie nieprofesjonalnym (powszechnym), w którym żadna ze stron transakcji nie ma statusu przedsiębiorcy. Dodatkowo należy wyodrębnić także sprzedaż dokonywaną w tzw. obrocie konsumenckim (tzw. sprzedaż konsumencka). Chodzi tutaj o transakcje sprzedaży zawierane między przedsiębiorcami (w zakresie prowadzonego przez nich przedsiębiorstwa) a osobami fizycznymi nabywającymi rzecz w celu niezwiązanym z działalnością zawodową lub gospodarczą. Wyodrębnienie sprzedaży konsumenckiej związane jest przede wszystkim z istnieniem rozbudowanego systemu ochrony praw konsumentów, istotnie modyfikującego pełną swobodę kontraktowania stron.

Droga podziału poszczególnych umów sprzedaży przebiega nie tylko na płaszczyźnie podmiotowej, ale także i na płaszczyźnie celu, jakiemu w konkretnym przypadku ona służy (realizacja potrzeb własnych podmiotów lub przyświecającego im celu gospodarczego, jednej lub obu stron tej czynności prawnej). Z tego ostatniego punktu widzenia można wyróżnić sprzedaż w tzw. obrocie powszechnym oraz sprzedaż w obrocie gospodarczym – zwaną także sprzedażą handlową.

Sprzedaż w obrocie powszechnym jest sprzedażą, której celem dla obu stron nie jest realizacja zadań gospodarczych. Może być ona także dokonana przez przedsiębiorców, np. sprzedaż nieruchomości stanowiącej dla obu stron (zbywcy i nabywcy) rzecz spełniającą funkcję socjalną (np. ośrodka wczasowego dla pracowników).

Z resztą sama umowa sprzedaży w ujęciu KC nie stanowi kategorii jednolitej. Obok „standardowej” umowy sprzedaży przepisy kodeksowe wyróżniają także szczególne rodzaje sprzedaży, takie jak:

1) sprzedaż z zastrzeżeniem wyłączności (art. 550);

2) sprzedaż na raty (art. 583-588);

3) sprzedaż z zastrzeżeniem własności – pactum reservati domini (art. 589-591);

4) sprzedaż na próbę albo z zastrzeżeniem zbadania rzeczy przez kupującego (art. 592);

5) sprzedaż z zastrzeżeniem prawa odkupu (art. 593-595);

6) sprzedaż z zastrzeżeniem prawa pierwokupu (art. 596-602);

7) sprzedaż wierzytelności, regulowana przepisami o przelewie (art. 509-518);

8) sprzedaż spadku (art. 1052-1057);

9) sprzedaż przedsiębiorstwa (art. 551-552);

10) sprzedaż konsumencka (m.in. art. 543¹, 546¹, art. 548 § 3 oraz przepisy o rękojmi odnoszące się do konsumentów).

Ad vocem sprzedaży handlowej w obrocie gospodarczym zaznaczyć należy, iż w doktrynie przyjmuje się, że w obrocie gospodarczym można wyróżnić dwa podstawowe rodzaje sprzedaży: sprzedaż handlową sensu stricto, obejmującą umowy zawierane pomiędzy przedsiębiorcami, w zakresie prowadzonej przez nich działalności gospodarczej, z zamiarem odsprzedania wyprodukowanej lub nabytej rzeczy, oraz sprzedaż handlową sensu largo, a więc z udziałem przedsiębiorcy po jednej stronie i podmiotem niebędącym przedsiębiorcą po drugiej stronie, w ramach której można wyróżnić sprzedaż konsumencką.[41]

Wprowadzenie z kolei do systemu polskiego prawa cywilnego instytucji sprzedaży konsumenckiej jest wyrazem dostosowania polskiego prawa do prawa UE. Na przedsiębiorcę wdającego się w relacje kontraktowe z konsumentem szczególne obowiązki nakłada ustawa o prawach konsumenta.[42] Poza szczególnymi obowiązkami obciążającymi przedsiębiorcę zawierającego umowę zakwalifikowaną, z uwagi na sposób osiągania porozumienia, do umów zawieranych na odległość i umów zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa dotyczą one zwłaszcza obowiązków informacyjnych przewidzianych w art. 8 przytoczonej ustawy. Szeroki zakres informacji, jakich przedsiębiorca winien dostarczyć potencjalnemu konsumentowi, ma mu ułatwić świadome podjęcie decyzji o ewentualnym zawarciu umowy. Pochodną kwalifikacji umowy z uwagi na swoistą konfigurację stron z udziałem przedsiębiorcy są uprawnienia konsumenta. Zwrócić trzeba przy tym uwagę na fakt, iż przedsiębiorca nie jest obciążony obowiązkiem informacyjnym wobec potencjalnego konsumenta w odniesieniu do drobnych umów życia codziennego wykonywanych natychmiast po ich zawarciu.

1.5.      Forma i tryb zawarcia umowy

Przepisy Działu I Tytułu XI nie stawiają żadnych szczególnych wymagań dotyczących formy zawarcia umowy, stąd dla oceny formy tej czynności prawnej mają znaczenie przepisy części ogólnej KC oraz kolejnych jego ksiąg, a także przepisy innych aktów normatywnych. Można więc tu przykładowo wymienić:

1.      przepis art. 511 – zastrzegający formę pisemną dla celów dowodowych (ad probationem) dla sprzedaży każdej wierzytelności stwierdzonej pismem;

2.      przepisy zastrzegające stosowną formę pod rygorem nieważności (ad solemnitatem):

a)      art. 751 § 1 – zastrzegający formę pisemną z podpisami notarialnie poświadczonymi dla umowy sprzedaży przedsiębiorstwa,

b)      art. 158 – zastrzegający formę aktu notarialnego dla przeniesienia własności nieruchomości lub zobowiązania się do przeniesienia własności nieruchomości,

c)      art. 237 – zastrzegający formę aktu notarialnego dla przeniesienia użytkowania wieczystego lub zobowiązania się do przeniesienia tego prawa,

d)      art. 1052 § 3 – zastrzegający formę aktu notarialnego dla zbycia spadku,

e)      art. 172 ust. 4 ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych[43] – zastrzegający formę aktu notarialnego dla zbycia spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu,

f)       art. 74 Kodeksu morskiego[44] – zastrzegający formę pisemną z podpisami notarialnie poświadczonymi dla zbycia statku morskiego podlegającego wpisowi do rejestru okrętowego,

g)      art. 53 prawa autorskiego[45] – zastrzegający formę pisemną dla umowy sprzedaży autorskich praw majątkowych,

3.      przepisy zastrzegające stosowną formę dla wywołania określonych skutków prawnych (ad eventum):

a)      art. 586 § 1 zastrzegający formę pisemną dla skuteczności zastrzeżenia natychmiastowej wymagalności uiszczonej ceny na wypadek uchybienia terminom poszczególnych rat,

b)      art. 590 § 1 zastrzegający formę pisemną dla skuteczności wobec osób trzecich zastrzeżenia prawa własności rzeczy sprzedanej, która została wydana nabywcy.

Od wymagania zachowania określonej formy umowy należy odróżnić wymogi dotyczące zachowania określonych czynności formalnych, związanych z ujawnieniem prawa będącego przedmiotem przeniesienia, w stosownych rejestrach. Wskazać tu należy np.:

1.      art. 75¹ § 2 – wprowadzający wymaganie, że zbycie przedsiębiorstwa należącego do osoby wpisanej do rejestru powinno być wpisane do rejestru;

2.      przepisy Kodeksu morskiego – przewidujące zagrożony sankcją karną (art. 33 § 2 Kodeksu morskiego) rygor uwidocznienia przejścia własności statku stosownym wpisem do rejestru i przewidujące, iż okoliczność podlegająca wpisowi do rejestru jest skuteczna wobec osób trzecich, gdy została zarejestrowana albo osoby trzecie o niej wiedziały, oraz że do oceny skutków wpisu do rejestru stosuje się odpowiednio przepisy o księgach wieczystych i hipotece (art. 35 Kodeksu morskiego).

Warto jednak zaznaczyć, że niezachowanie wskazanych powyżej wymogów nie powoduje nieskuteczności przeniesienia prawa, chyba że przepisy szczególne wprowadzają tego rodzaju sankcję.

Od wymagania zachowania określonej formy umowy należy także odróżnić wymogi dotyczące zachowania określonego trybu zawarcia umowy. Do zawarcia umowy sprzedaży może dojść w wyniku zastosowania różnych trybów.

Najczęściej zawiera się ją w sposób określony ogólnymi przepisami prawa cywilnego – przez przyjęcie oferty, w drodze negocjacji, aukcji lub przetargu (art. 66 i n. KC)

Szczególne znaczenie w obrocie ma przepis art. 543 KC, w myśl którego wystawienie rzeczy w miejscu sprzedaży na widok publiczny z oznaczeniem ceny uważa się za ofertę sprzedaży. Przywołany przepis stanowi regulację szczególną (lex specialis) w stosunku do art. 71 KC, który wprowadza dyrektywę interpretacyjną, iż ogłoszenia, reklamy, cenniki i inne informacje, skierowane do ogółu lub do poszczególnych osób, poczytuje się w razie wątpliwości nie za ofertę, lecz za zaproszenie do zawarcia umowy. Przepis ten wprowadza wyłom w zasadzie, nakazując uznanie w razie wątpliwości, iż wystawienie rzeczy w miejscu sprzedaży na widok publiczny z oznaczeniem ceny uważa się za ofertę sprzedaży (tzw. ofertę handlową). Przepis ten jednakże nie znajdzie zastosowania w sytuacji, w której sprzedawca wykluczył ewentualne wątpliwości co do charakteru prawnego wystawienia przez siebie rzeczy w miejscu sprzedaży na widok publiczny z oznaczeniem ceny, wskazując jednoznacznie, iż wystawienie rzeczy ma np. charakter reklamy lub ekspozycji, a co za tym idzie, nie stanowi oferty w rozumieniu komentowanego przepisu. Warunkiem zastosowania przepisu art. 543 KC jest spełnienie kumulatywnie czterech przesłanek, tj. wystawienie rzeczy, w miejscu sprzedaży, na widok publiczny oraz z oznaczeniem ceny.[46]

Sprzedaż może mieć miejsce w ramach tzw. oferty, kiedy to oświadczenia woli obydwu stron nie są składane w tym samym czasie. Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego ofertowy tryb zawarcia umowy polega bowiem na złożeniu przez dwie strony oświadczeń woli, w sytuacji gdy jedna z nich proponuje zawarcie umowy, a druga akceptuje taką propozycję. Między propozycją, a przyjęciem oferty może istnieć odstęp czasowy. Jeżeli oferent nie wycofa oferty, jest nią związany, a jej przyjęcie jest dla niego wiążące. Efektem tego jest zawarcie umowy. Zgodnie z art. 66 Kodeksu cywilnego oświadczenie drugiej stronie woli zawarcia umowy stanowi ofertę, jeżeli określa istotne postanowienia tej umowy. W przypadku umowy sprzedaży będzie to określenie przedmiotu sprzedaży oraz wskazanie ceny. Znaczenie oferty ma wbrew pozorom spore znaczenie praktyczne, a zdecydowana większość z nas korzysta z tej formy zawierania umów sprzedaży. Przyjęcie oferty może nastąpić również w sposób dorozumiany, np. poprzez włożenie towaru do koszyka.

Rozdział 2. Obowiązek przeniesienia własności rzeczy sprzedanej

2.1.      Sprzedaż rzeczy

Jak wskazano w poprzednim rozdziale, na podstawie umowy sprzedaży sprzedawca zobowiązuje się przenieść na kupującego własność rzeczy sprzedanej i wydać mu rzecz, przy czym przedmiotem umowy sprzedaży, a w konsekwencji – świadczenia sprzedawcy mogą być nie tylko rzeczy w rozumieniu kodeksowym, ale też energia (elektryczna, wysokich ciśnień, gazowa, wodna, cieplna), prawa majątkowe zbywalne, zarówno bezwzględne, na przykład rzeczowe czy autorskie, jak i względne, na przykład wierzytelności oraz zespoły rzeczy i praw (np. przedsiębiorstwo, spadek).[47]

Wśród przedmiotów materialnych pozostających w związku z zachowaniem sprzedawcy w stosunku cywilnoprawnym jakim jest umowa sprzedaży na plan pierwszy wysuwa się zatem kategoria rzeczy.

Ustawowa definicja rzeczy umieszczona została w art. 45 KC, zgodnie z którym rzeczami są tylko przedmioty materialne. To ustawowe określenie rzeczy w tzw. znaczeniu technicznoprawnym zwraca uwagę na jedną z konstytu­tywnych cech rzeczy, a mianowicie – jej materialny charakter. Powszechnie jednak wskazuje się, że, aby można mówić o rzeczy w znaczeniu technicznoprawnym, a więc w rozumieniu prawa cywilnego, niezbędne jest wystąpienie dodatkowej cechy – wyodrębnienie z przyrody. Na te dwie istotne cechy rzeczy zwracał uwagę J. Wasilkowski, który przez pojęcie „rzecz” rozumiał materialną część przyrody w stanie pierwotnym lub przetworzonym, na tyle wyodrębnioną w sposób natu­ralny lub sztuczny, że w stosunkach społeczno-gospodarczych może być trakto­wana jako dobro samoistne.[48]

Ocena, czy mamy do czynienia z przedmiotem o charakterze materialnym, czy też niematerialnym, zwykle nie sprawia większych trudności. Jeżeli natomiast idzie o cechę odrębności, to chodzi tutaj zarówno o wyodrębnienie fizyczne, jak i prawne. Wyodrębnienie fizyczne następuje, gdy pewien przedmiot zostanie odłą­czony od większej całości (np. wydobycie tony węgla ze złoża). Wyodrębnienie prawne ma miejsce, gdy np. nastąpi geodezyjne wyłączenie części gruntu i prze­niesienie własności nowo powstałej działki na inną osobę bądź urządzenie dla odłączonego gruntu księgi wieczystej.

Nie tracą charakteru rzeczy przedmioty materialne, co do których wprowadzono ograniczenia, nawet daleko idące, w zakresie wykonywania uprawnień właścicielskich. Tak zwane dobra kultury (zabytki) pozostają rzeczami, mimo że ich właściciele podlegają ograniczeniom wynikającym z przepisów ustawy o ochronie zabytków i opiece nad nimi.[49]

Kontrowersyjna jest natomiast kwestia, czy rzeczy wyłączone z obrotu pozostają rzeczami, czy też tracą tę cechę. Mimo prezentowanych poglądów odmiennych wydaje się, że rzeczy wyłączone z obrotu pozostają rzeczami w rozumieniu Ko­deksu cywilnego. Możliwość rozporządzania nie powinna być traktowana jako cecha przesądzająca o tym, czy mamy do czynienia z rzeczą w znaczeniu tech­niczno-prawnym.[50]

W obecnym stanie prawnym nie jest natomiast możliwy do obrony pogląd, że zwierzęta są rzeczami.[51] Zwierzyna łowna oraz zwierzęta żyjące dziko podlegają przepisom prawa łowieckiego.[52] Są one materialną, ale niewyodrębnioną częścią przy­rody. Dopóki żyją w stanie wolnym, nie mogą też stanowić przedmiotu obrotu cywilnoprawnego, a więc nie są rzeczą w rozumieniu Kodeksu cywilnego. Inne zwierzęta objęte są przepisami ustawy o ochronie zwierząt[53], której art. 1 ust. 1 sta­nowi, że zwierzę, jako istota żyjąca, zdolna do odczuwania cierpienia, nie jest rzeczą. Z ust. 2 tego artykułu wynika jedynie, że w sprawach nieuregulowanych w ustawie do zwierząt stosuje się odpowiednio' przepisy dotyczące rzeczy. W ob­rębie stosunków cywilnoprawnych do zwierząt będą zatem miały odpowiednie zastosowanie przepisy odnoszące się do rzeczy ruchomych. „Odpowiednie” stoso­wanie musi być dokonywane z uwzględnieniem tego, że zwierzę jest istotą żyjącą, zdolną do odczuwania cierpienia (także innych uczuć, np. przywiązania), a wspo­mniana wyżej ustawa o ochronie praw zwierząt nakłada na człowieka obowiązek poszanowania, ochrony i opieki.

Do istot żyjących, innych niż zwierzęta, odnoszą się przepisy prawa wodnego[54] oraz art. 182 KC. Ryby i inne organizmy żyjące w wodzie stanowią jej po­żytki (art. 13 ust. 1 i art. 14 prawa wodnego), a więc po „odłączeniu” od wody stają się rzeczami ruchomymi. Artykuł 182 KC zawiera regulację dotyczącą roju pszczół stanowiących zbiór rzeczy.

Reasumując, poza zakresem pojęcia rzecz w rozumieniu tzw. technicznoprawnym, a więc zgodnie z ustawową definicją zawartą w art. 45 KC, pozostają:

1.      ludzie – z oczywistych przyczyn;

2.      dobra niematerialne, gdyż, inaczej niż w niektórych innych systemach praw­nych polski ustawodawca wyraźnie ograniczył pojęcie rzeczy do przedmiotów materialnych;

3.      energia w różnych postaciach (elektryczna, cieplna, atomowa). O tym, że energia w różnych postaciach nie jest rzeczą, świadczy uregulowanie zawarte w art. 555 KC, w którym to ustawodawca nakazał stosować odpowiednio przepisy o umowie sprzedaży do sprzedaży energii, a także praw;

4.      części składowe rzeczy – z uwagi na brak wyodrębnienia. Jednak w pewnych sytuacjach odłączenie części składowej rzeczy może prowadzić do powstania nowej rzeczy;

5.      przedmioty materialne przeznaczone do powszechnego użytku (res omnium communes). Przez to pojęcie tradycyjnie rozumie się dobra, takie jak: woda pły­nąca, morze, powietrze atmosferyczne. Na marginesie można zauważyć, że dobrom tym brakuje także cechy wyodrębnienia.

6.      złoża minerałów – wynika to z uregulowań zawartych w ustawie – Prawo geologiczne i górnicze[55];

7.      zbiory rzeczy (universitas rerum), gdyż rzeczami są jedynie poszczególne ele­menty takiego zbioru;

8.      pewne kompleksy majątkowe składające się z rzeczy oraz praw powiązanych ze sobą (zwykle funkcjonalnie), takie jak przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmio­towym (art. 55¹ KC).

Kontrowersyjne jest, czy rzeczą w omawianym znaczeniu są zwłoki ludzkie, a także odłączone części ciała ludzkiego (np. narządy lub tkanki pobrane do prze­szczepów). W obowiązującym stanie prawnym brak jest jednoznacznych uregulowań omawianej kwestii. W ustawie o pobieraniu, przechowy­waniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów[56] postanowiono jedynie, że za pobrane od żywego dawcy lub ze zwłok ludzkich komórki, tkanki i narządy nie można żądać ani przyj­mować zapłaty lub innej korzyści majątkowej. Zwrot rzeczywiście poniesionych kosztów pobrania, przechowywania, transportu, przetwarzania i przeszczepiania komórek, tkanek i narządów pobranych od żywego dawcy lub ze zwłok ludzkich nie jest zapłatą i nie stanowi korzyści. Wobec powyższego, należy przyjąć, że zwłoki ludzkie, a także odłączone części ciała ludzkiego raczej nie są rzeczami, a jeżeli – to, co do zasady, wyłączonymi z obrotu.

Rzeczami w znaczeniu nadanym temu pojęciu przez art. 45 KC mogą być natomiast: tkanki ludzkie mające zdolność regeneracji (np. włosy czy krew). Stają się one rzeczami po odłączeniu od ciała ludzkiego.

W ramach pojęcia rzeczy mieszczą się rozmaite przedmioty materialne. Z uwagi na to ich zróżnicowanie dokonywane są podziały rzeczy według rozmaitych kry­teriów. Spośród tych podziałów należy zwrócić uwagę na te z nich, które mają największe znaczenie dla umowy sprzedaży, a przeto i dla wskazania zakresu obowiązku sprzedawcy polegającego na przeniesieniu własności rzeczy na kupującego. Chodzi o podziały na: rzeczy ruchome i nieruchomości oraz rzeczy oznaczone co do tożsamości i co do ga­tunku. Pamiętać bowiem trzeba, iż umowa sprzedaży jest, z istoty swojej, czynnością zobowiązującą, rodzącą jednak na podstawie art. 155 § 1 KC także skutki rozporządzające. Znaczenie podstawowe ma przejście własności rzeczy sprzedawanej ze sprzedawcy na kupującego. Wpraw­dzie sprzedawca zawierając umowę zobowiązuje się do przeniesienia własności, ale konsensualny i zobowiązująco-rozporządzający charakter tej umowy sprawia, że przewłaszczenie rzeczy następuje już z chwilą zawarcia umowy, a wydanie rzeczy, jej odebranie a także zapłata ceny, to dalsze obowiązki stron, nie wpływające na przeniesienie własności. Przytoczona zasada doznaje jednak pewnych ograniczeń w zależności od kategorii, do której zaliczana jest rzecz sprzedana. Wyjątki te opisane zostaną poniżej.

2.1.1.   Rzeczy ruchome i nieruchomości

Podział na rzeczy ruchome i nieruchomości jest podziałem o najdalej idących skutkach, gdyż sytuacja prawna nieruchomości i rzeczy ruchomych jest w dużym stopniu zróżnicowana. Kryterium tego podziału jest proste – chodzi o możliwość fizycznego przemieszczenia rzeczy bez podejmowania dodatkowych zabiegów, a więc o możliwość i potrzebę takiego przemieszczania jako warunku korzystania z rzeczy. Nieruchomości, jak wskazuje sama nazwa, nie podlegają przemiesz­czaniu, inaczej niż rzeczy ruchome.

Wskazany podział jest podziałem dychotomicznym, a więc rzecz może być albo nieruchomością, albo rzeczą ruchomą – tertium non datum. Wystarcza­jące jest zatem zdefiniowanie jednej ze wskazanych kategorii, gdyż wówczas wszystko, co pozostaje poza jej granicami, stanowi rzecz pozostałego rodzaju. Polski ustawodawca uznał za wskazane zawarcie w Kodeksie cywilnym definicji nieruchomości. Zgodnie z art. 46 KC nieruchomością jest część powierzchni ziem­skiej stanowiąca odrębny przedmiot własności (grunt), jak również budynek trwale z gruntem związany lub część budynku, jeżeli na mocy przepisów szczegól­nych stanowi odrębny od gruntu przedmiot własności. Wszystkie przedmioty nieposiadające cech wskazanych w tym przepisie, a charakteryzujące się materialnym charakterem oraz wyodrębnieniem fizycznym lub prawnym (samoistnością), są rzeczami ruchomymi.

Z art. 46 KC wynika, że nieruchomość może przybrać jedną z trzech postaci: nieruchomość gruntowa, nieruchomość budynkowa, nieruchomość lokalowa (od­rębna własność lokalu).[57]

Nieruchomość gruntowa to część powierzchni ziemskiej wytyczona umow­nymi liniami poziomymi, a także stanowiąca odrębny przedmiot własności. Ustawowa definicja nieruchomości gruntowej posługuje się bowiem dwoma kryte­riami: faktycznym (albo inaczej przedmiotowym) – część powierzchni ziemskiej, oraz prawnym – odrębny przedmiot własności. Do uznania gruntu za nierucho­mość w rozumieniu art. 46 § 1 KC niezbędne jest zatem jej wyodrębnienie geode­zyjne, tzn. wytyczenie umownych linii na powierzchni ziemi stanowiących gra­nice nieruchomości, oraz jej wyodrębnienie prawne, tzn. określenie właściciela tak wydzielonej powierzchni. Przez pojęcie prawnego wyodrębnienia rozumie się także tzw. wyodrębnienie wieczystoksięgowe, tzn. założenie księgi wieczystej dla wyodrębnionej powierzchni lub wpisanie jej do istniejącej już księgi wieczystej.

Kodeks cywilny wyróżnia wśród nieruchomości gruntowych szczególny ich rodzaj w postaci nieruchomości rolnych. Kryterium wyróżniające stanowi przeznaczenie gruntu, gdyż, zgodnie z art. 46¹ KC, nieruchomością rolną (gruntem rolnym) jest taka nieruchomość, która jest lub może być wykorzystywana do pro­wadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej, nie wyłączając produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej.

Przedmioty związane z gruntem (budynki i inne urządzenia trwale związane z gruntem, drzewa i krzewy) stanowią części składowe tego gruntu, gdyż w prawie polskim obowiązuje rzymska zasada superficies solo cedit (art. 47 i 48 oraz 191 KC). Ustawa może jednak przewidywać wyjątki od tej zasady. Takie wyjątki wprowadzone zostały w odniesieniu do wyodrębnionych budynków oraz części budynków (lokali).

Nieruchomości budynkowe powstają, kiedy budynek trwale z gruntem związany (a więc, zgodnie z zasadą superficies solo cedit, stanowiący część składową gruntu) zostaje prawnie wyodrębniony i staje się przedmiotem prawa własności, oddzielonym od własności gruntu, na którym jest posadowiony. Mó­wiąc najprościej, mamy wówczas do czynienia z sytuacją, w której kto inny jest właścicielem gruntu, a kto inny – właścicielem budynku znajdującego się na tym gruncie.

Budynki lub inne urządzenia, które nie są trwałe związane z gruntem, mają status rzeczy ruchomych. Dotyczy to altanek ogrodowych, garaży (tzw. blaszaków), pa­wilonów handlowych bez fundamentów itp. Nie ma do nich zastosowania zasada superficies solo cedit.

Istnienie nieruchomości lokalowych także stanowi odstępstwo od zasady superficies solo cedit. Części budynków, podobnie jak budynki trwale z gruntem związane, z zasady stanowią część składową gruntu. Ustawodawca może jednak zdecydować, że część budynku trwale związanego z gruntem staje się przedmiotem odrębnego prawa własności, zyskuje status rzeczy. Takie uregu­lowania zawarte zostały w ustawie o własności lokali.[58] Zgodnie z art. 2 ust. 1 w związku z art. 7 i n. tej ustawy samodzielny lokal mieszkalny, a także lokal o innym prze­znaczeniu mogą stanowić odrębne nieruchomości.

Umowa sprzedaży nieruchomości wywołuje podwójny skutek obligacyjno-rzeczowy i nie jest już potrzebna jakakolwiek dodatkowa czynność „rzeczowa” sprzedawcy powodująca przejście prawa własności na kupującego. Własność nieruchomości przechodzi na nabywcę solo consensu, tzn. na podstawie samego porozumienia stron umowy sprzedaży (chyba że przepis szczególny stanowi inaczej albo że strony inaczej postanowiły). Zasada ta wynika wprost z brzmienia art. 155 KC.

Wskazać w tym miejscu należy dodatkowo, iż – stosownie do zapisu art. 157 KC – własność nieruchomości nie może być przeniesiona pod warunkiem ani z zastrzeżeniem terminu.

Przedmiotowy przepis jest „elementem surowszego porządku prawnego obowiązującego w odniesieniu do nieruchomości, co do których pewność stanu prawnego jest uznawana i chroniona przez ustawodawcę”.[59] Obrót nieruchomościami tradycyjnie poddany jest znacznie bardziej szczegółowej regulacji niż ma to miejsce w odniesieniu do własności rzeczy ruchomych i, co do zasady, innych majątkowych praw podmiotowych. Regulacja ta ma zapewnić przede wszystkim pewność w zakresie stanu prawnego nieruchomości, co uzasadnia ograniczanie w stosunku do zasad ogólnych swobody strony w kształtowaniu treści czy w wyborze formy umowy (o czym dalej).

Warunek i termin muszą odnosić się do przeniesienia własności, a nie do innych postanowień umowy. Zawarte w umowie sprzedaży nieruchomości, poza oświadczeniami woli o kupnie i sprzedaży, postanowienia regulujące np. kwestię płatności ceny i terminy rat, zagadnienia dotyczące terminu przekazania poszczególnych części składowych nie oznaczają, że umowę sprzedaży zawarto z zastrzeżeniem warunku lub terminu w sensie art. 157. Zastrzeżenie warunku i terminu w sensie art. 157 § 1 musi dotyczyć przede wszystkim samego przeniesienia własności nieruchomości.[60]

Poprzez zwrot „przeniesiona” ustawodawca wprost wskazuje, że chodzi o skutek rozporządzający. Chroniąc pewność obrotu i dążąc do eliminacji jednego przynajmniej źródła sporów dotyczących własności nieruchomości, ustawodawca nie zezwala stronom umowy na uzależnienie przejścia własności nieruchomości od zdarzenia przyszłego i niepewnego lub od nadejścia terminu.[61]

Ograniczenie tu wskazane dotyczy jedynie skutku rzeczowego. Jeżeli umowa, która miała doprowadzić do przeniesienia własności nieruchomości, zawiera warunek lub termin, jej skutki powstaną jedynie w sferze obligacyjnej. W wypadku umowy w swej treści jedynie zobowiązującej do przeniesienia własności nieruchomości (np. przy posłużeniu się przez strony formułą ustawową z art. 535) zawartej z zastrzeżeniem warunku lub terminu nie dochodzi do naruszenia zakazu z art. 157 § 1 KC. Skoro jednak własność „nie może być przeniesiona” w taki sposób, następuje wyłączenie rozporządzającego skutku takiej umowy - art. 157 § 1 KC stanowi więc zapowiedziany w art. 155 § 1 KC ustawowy wyjątek od reguły podwójnego skutku umów zobowiązujących. Oczywiste przy tym jest, że umowa nie jest nieważna czy nieskuteczna. Nie dochodzi natomiast na mocy art. 56 w zw. z art. 155 § 1 KC do wywołania przez nią konsekwencji wprost niewyrażonych w jej treści. Przeciwnie, powoduje właśnie skutki objęte oświadczeniami woli stron: powstaje – oczywiście po ziszczeniu się warunku lub nadejściu terminu – zobowiązanie do przeniesienia własności. Zobowiązanie to podlega następnie wykonaniu przez zawarcie kolejnej umowy, tym razem rozporządzającej.

Tezę tą potwierdza orzecznictwo m.in. postanowienie SN z 4.4.2012 r., zgodnie z którym „w razie zastrzeżenia warunku lub terminu w umowie zobowiązującej do przeniesienia własności nieruchomości, umowa taka wywołuje jedynie skutek obligacyjny i do przeniesienia własności konieczne jest dodatkowe porozumienie stron obejmujące ich bezwarunkową zgodę na niezwłoczne przejście własności”[62] czy wyrok SA w Poznaniu z 17.6.2010 r., zgodnie z którym „naruszenie tego zakazu [art. 157 KC] nie powoduje nieważności umowy, ale jedynie powoduje wyłączenie skutku rzeczowego. Umowa z mocy prawa ma tylko charakter zobowiązujący” [63], a także postanowienie SN z 8.5.1975 r., zgodnie z którym spełnienie warunku lub nadejście terminu określonego w umowie zobowiązującej do przeniesienia własności nieruchomości pociąga za sobą powstanie roszczenia o dokonanie czynności przenoszącej własność nieruchomości”.[64]

Do powstania skutku rzeczowego, tj. do przejścia własności, potrzebne jest „dodatkowe porozumienie stron”, a więc zarówno sprzedawcy, jak i kupującego. „Owo dodatkowe porozumienie” jest zwrotem niefortunnym; w istocie to umowa o przeniesienie własności, a więc umowa o skutku wyłącznie rozporządzającym. Musi ona obejmować „bezwarunkową zgodę [stron] na niezwłoczne przejście własności”. Wymóg „bezwarunkowości” należy odnieść zarówno do warunku zawieszającego, jak i rozwiązującego. Z kolei sformułowanie o niezwłocznym przejściu własności wyłącza zastrzeżenie terminu – zarówno początkowego, jak i końcowego. Określenie „niezwłoczne” wskazuje jednocześnie, że własność ma przejść na nabywcę z chwilą zawarcia takiego porozumienia.[65]

Wskazać w tym miejscu należy dodatkowo na brzmienie art. 158 KC, stanowiącego, iż „Umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. To samo dotyczy umowy przenoszącej własność, która zostaje zawarta w celu wykonania istniejącego uprzednio zobowiązania do przeniesienia własności nieruchomości”.  Jako uzasadnienie dla wskazanego powyżej wymogu podaje się m.in., że zastrzeżenie formy aktu notarialnego ułatwia prowadzenie systemu ksiąg wieczystych, a także sprawowanie przez państwo kontroli nad stanem własności gruntów. Ponadto, przeniesienie własności nieruchomości ma z reguły doniosłe znaczenie dla samych stron. Wymóg aktu notarialnego może je niekiedy ochronić przed pochopną decyzją.[66]

Forma aktu notarialnego jest tutaj formą czynności ad solemnitatem. Jej niezachowanie w zasadzie pociąga za sobą bezwzględną nieważność dokonanej czynności (art. 73 § 2). Z treści art. 158 wynika jednoznacznie, że forma aktu notarialnego wymagana jest zarówno dla powstania skutku rzeczowego w postaci przejścia własności nieruchomości na nabywcę, jak i skutku obligacyjnego w postaci powstania jedynie zobowiązania do przeniesienia własności nieruchomości przez sprzedawcę.

W odniesieniu do rzeczy ruchomych zasygnalizować należy, iż przeniesienie ich własności na kupującego może nastąpić pod warunkiem albo z zastrzeżeniem terminu, natomiast sama umowa między stronami może zostać zawarta – co do zasady – w dowolnej formie. Formę pisemną ad probationem przewiduje się dla umowy dostawy (art. 606 KC), dla sprzedaży z zastrzeżeniem własności rzeczy sprzedanej (art. 590 § 1 zd. 2 KC), oświadczenia sprzedawcy o wykonaniu prawa odkupu (art. 593 § 2 zd. 2 KC), a z punktu widzenia formy ad eventum – dla sprzedaży na raty, gdy chodzi o zastrzeżenie natychmiastowej wymagalności ceny, na wypadek uchybienia terminu zapłacenia poszczególnych rat (art. 586 § 1 KC). Forma pisemną z podpi­sami notarialnie poświadczonymi, będąca formą ad solemnitatem, przewidziana jest z kolei, przykładowo, dla zbycia przedsiębiorstwa (art. 55¹ KC).

2.1.2.   Rzeczy oznaczone co do tożsamości i rzeczy oznaczone co do gatunku

Podział rzeczy na rzeczy oznaczone co do tożsamości i rzeczy oznaczone co do gatunku dokonywany jest na podstawie kryterium stopnia zindywidualizowania danej rzeczy. Rzecz oznaczona co do tożsamości to rzecz charak­teryzująca się cechami wyłącznie jej właściwymi, takimi, których inne rzeczy są pozbawione (ta rzecz). Rzecz oznaczona co do gatunku to rzecz o cechach cha­rakterystycznych dla większej grupy rzeczy, cechach rodzajowych (taka rzecz). Innymi słowy, rzeczy oznaczone co do gatunku, to rzeczy zamienne, mające cechy wspólne, w tym dające się zważyć lub zmierzyć, wyodrębnić z masy, z grupy rzeczy tej samej jakości, rozmiarów, opisanych jako wielość w serii.[67]

Podział ten ma jednak w znacznym stopniu charakter subiektywny. Strony czynności prawnej mogą bowiem nadać danej grupie rzeczy charakter rzeczy oznaczonej co do tożsamości. Skutek taki zwykle jest związany także z wyodręb­nieniem określonej ilości rzeczy oznaczonych co do gatunku w celu przeniesienia ich własności na inny podmiot.

Można zaryzykować stwierdzenie, iż to właśnie ten podział jest najistotniejszym dla umowy sprzedaży podziałem rzeczy ruchomych. To rozróżnienie bowiem ma znaczenie, po pierwsze, przy oznaczeniu i momencie przejścia własności rzeczy na kupującego, a po drugie dla skorzystania przez kupującego z uprawnień z tytułu rękojmi. Należy również wskazać na treść art. 357 KC, zgodnie z którym, jeżeli dłużnik jest zobowiązany do świadczenia rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, a jakość rzeczy nie jest oznaczona przez właściwe przepisy lub przez czynność prawną ani nie wynika z okoliczności, dłużnik powinien świadczyć rzeczy średniej jakości.

Jeżeli rzecz sprzedana została oznaczona co do tożsamości, to zgodnie z art. 155 § 1 Kodeksu cywilnego samo zawarcie umowy sprzedaży (tak jak i każdej innej umowy zobowiązującej do przeniesienia własności rzeczy, np. umowy zamiany lub umowy darowizny) przenosi własność rzeczy na kupującego. W wypadku jednakże gdy przedmiotem umowy sprzedaży są rzeczy oznaczone jedynie co do gatunku przejście własności rzeczy na kupującego nastąpi nie w chwili zawarcia umowy, ale dopiero z chwilą, gdy sprzedawca przeniesie na kupującego posiadanie rzeczy. Przeniesienie posiadania może nastąpić w którykolwiek ze sposobów przewidzianych w art. 384-351 KC, przy czym z przepisów tych wynika, że przeniesienie posiadania nie zawsze następuje poprzez wydanie rzeczy. Stąd przeniesienie posiadania nie zawsze będzie wywoływać skutki prawne, które ustawa wiąże z wydaniem rzeczy. Przedmiotowa problematyka będzie jednak tematem rozważań w rozdziale trzecim niniejszej pracy.

Wynikający z przepisów Kodeksu cywilnego moment przejścia własności sprzedanej rzeczy ruchomej może być wszakże w szerokim zakresie odroczony przez strony w treści umowy (co do nieruchomości, jak wynika to z poprzedniego podrozdziału, swoboda stron w tym zakresie jest w znacznym stopniu ograniczona). Strony mogą bowiem zastrzec w umowie, że własność sprzedanej rzeczy ruchomej przejdzie na kupującego w terminie późniejszym od tego, który wynika z uregulowania ustawowego, w szczególności wprowadzając do umowy klauzulę zastrzeżenia własności rzeczy sprzedanej do chwili gdy kupujący uiści w całości cenę za kupowaną rzecz.

Podział na rzeczy oznaczone co do gatunku i oznaczone co do tożsamości wprowadził Kodeks cywilny, zastępując przy tym wcześniej obowiązujący podział na rzeczy zamienne i niezamienne, który oparty był na kryteriach obiektywnych. Obecnie, w konkretnych stosunkach prawnych, o traktowaniu rzeczy jako oznaczonej co do tożsamości czy co do gatunku decydują same strony. Wskazuje się przy tym, że w granicach oznaczania rzeczy tylko co do gatunku dokładność określenia może być bardzo różna.[68]

Klasyfikacja rzeczy według podziału na oznaczone co do tożsamości i gatunku dotyczy jedynie rzeczy in obligatione, natomiast jeżeli chodzi o wykonanie zobowiązania, każda rzecz staje się rzeczą oznaczoną indywidualnie przez sam fakt jej wydania (jest to konkretyzacja przedmiotu świadczenia). Podkreśla się także, że podział na rzeczy oznaczone co do tożsamości i co do gatunku spełnia na podstawie przepisów kodeksu cywilnego różne funkcje. Na przykład, jeżeli chodzi o przywoływany w poprzednim podrozdziale art. 155 KC, podział ten spełnia funkcję identyfikacyjną, umożliwiając przeniesienie własności określonej tożsamościowo rzeczy bez konieczności przeniesienia jej posiadania.

Należy jeszcze wskazać na orzeczenie Sądu Najwyższego, w którym stwierdził on, że „rzeczy oznaczone co do tożsamości to rzeczy niezastępowalne, a zwłaszcza są nimi rzeczy wyprodukowane specjalnie dla określonego, zindywidualizowanego kontrahenta, charakteryzujące się swoistymi właściwościami. Natomiast rzeczy nowe, produkowane seryjnie, masowo, różniące się tylko pewnymi cechami zewnętrznymi lub zestawem akcesoriów, są rzeczami oznaczonymi tylko co do gatunku. Podstawowym kryterium pozwalającym na rozróżnienie tych dwóch kategorii rzeczy jest zastępowalność lub niezastępowalność rzeczy, a nie ich identyfikacja. Nie nadaje rzeczy charakteru rzeczy oznaczonej co do tożsamości oznaczenie jej samej lub jej zespołów i elementów numerami lub określonymi symbolami. Rzecz nie staje się rzeczą określoną co do tożsamości przez sam fakt wyboru jej przez kupującego, np. według określonego koloru”.[69]

2.1.3.   Pozostałe podziały rzeczy

Kryterium podziału na rzeczy pozostające w obrocie, ograniczane w obrocie i wyłączone z obrotu jest proste i stanowi je zakres swobody rozporzą­dzania daną rzeczą. Zasadą jest, że każda rzecz może stanowić przedmiot czynności cywilnoprawnych – w tym przedmiot świadczenia sprzedawcy wynikający z umowy sprzedaży – bez żadnych ograniczeń, a więc jest rzeczą znajdu­jącą się w obrocie. Jednak w pewnych sytuacjach, ze względów bezpieczeństwa bądź z uwagi na potrzebę ochrony innych ważnych interesów (np. ochrona zabytków kultury), ustawodawca wprowadza ograniczenia w zakresie dopuszczal­ności rozporządzania rzeczą (rzecz ograniczona w obrocie) lub nawet w skraj­nych wypadkach wprowadza zakaz obrotu (rzecz wyłączona z obrotu). Ograniczenia w obrocie zwykle przybierają postać ustawowego wymagania uzy­skania pozwolenia (koncesji) na nabycie danej rzeczy. Najprostszym przykładem jest tutaj broń. Rzeczy wyłączone z obrotu (np. narkotyki) nie mogą zostać nabyte, a dokonana czynność prawna mająca na celu przeniesienie własności takiej rzeczy będzie dotknięta nieważnością.

Wśród innych podziałów, o mniejszym już znaczeniu, można wymienić podział na rzeczy proste i złożone, rzeczy pojedyncze i zbiorowe oraz zbiory rzeczy, rzeczy istniejące i przyszłe.

Rzeczy proste stanowią pewną jednolitą całość, w której nie można wyod­rębnić poszczególnych elementów.  Rzeczy złożone składają się z poszczególnych elementów, które stają się jej częściami składowymi. Częścią składową rzeczy jest to wszystko, co nie może być od niej odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości albo bez uszkodzenia lub istotnej zmiany przedmiotu odłączonego. Taka definicja części składowej rzeczy zawarta została w art. 47 § 2 KC. Część składowa nie może być odrębnym przedmiotem własności i innych praw rzeczowych . Inaczej mówiąc, część składowa dzieli los prawny rzeczy, co oznacza w szczególności, że czynności prawne mające za przedmiot rzecz obejmują także jej części składowe.[70]

Poza związkiem z rzeczą, który powoduje powstanie relacji: rzecz-część składowa, mogą również występować sytuacje, w których do korzystania z rzeczy niezbędna jest inna rzecz ruchoma, jednak zachowująca charakter wyodrębnionego przed­miotu majątkowego. W takich przypadkach mówimy o przynależności. Przynależnością może być tylko rzecz ruchoma, podczas gdy rzecz główna, do której ona przynależy może być zarówno ruchomością, jak i nieruchomością. Kodeks cywilny wyraźnie wskazuje w art. 51 na przesłanki przynależności. Ma to więc być rzecz ruchoma, występująca samoistnie, podpo­rządkowana gospodarczo rzeczy głównej, potrzebna jej do korzystania z niej zgodnie z przeznaczeniem, pozosta­jąca w faktycznym związku z rzeczą główną (czego nie zmienia przemijające pozbawienie faktycznego związku z rzeczą główną – art. 51 § 3 KC), należąca do właściciela rzeczy głównej. Przynależność nie traci samodziel­ności jako rzecz ruchoma i może być przedmiotem obrotu niezależnie od tego, co się dzieje z rzeczą główną. Wprawdzie regułą jest zatem, że rozporządza się (sprzedaje) rzecz główną wraz z przynależnościami, a czynności prawne dotyczące rzeczy głównej odnoszą się także do przynależności (art. 52 KC), to rozporządzenie to może być odrębne. Wówczas obie rzeczy (główna i przynależna) występują samodzielnie w obrocie handlowym.[71] Podobne stanowisko reprezentowane jest co do pożytków naturalnych rzeczy. Zgodnie z art. 53 KC, pożytkami naturalnymi rzeczy (fructus naturales) są jej płody i inne odłączone od niej części składowe, stanowiące dochód z rzeczy. Pożytkami mogą być zatem takie korzyści z rzeczy, które mają charakter majątkowy, są stałe lub okresowe, odtwarzalne lub nieodtwarzalne, wynikające z normalnego i prawidłowego gospodarowania rzeczą. Z powyższego widać, że pożytki naturalne jako ruchomości, z chwilą odłączenia od rzeczy i utracenia statusu części składowej stają się ruchomościami, które mogą występować samodzielnie w obrocie, będąc przedmiotem sprzedaży lub innych czynności prawnych prowadzących do rozporządzenia.[72]

O rzeczy pojedynczej mówimy wówczas, gdy ma ona znaczenie samo­dzielnie. Rzecz zbiorowa charakteryzuje się tym, że musi wystąpić w większej masie. Od rzeczy zbiorowej należy natomiast odróżnić zbiór rzeczy. W tym ostatnim przypadku chodzi o pewną liczbę rzeczy powiązanych funkcjonalnie w pewną całość (universitas rerum), z których każda ma także znaczenie samodzielne (sprzedać można jedynie poszczególne składniki zbioru).

Kryterium podziału rzeczy na istniejące i przyszłe jest oczywiste, przy czym druga z kategorii wymaga dodatkowej charakterystyki. Rzeczy przyszłe występują nieraz w obrocie między przedsiębiorcami i są charakterystyczne, zwłaszcza dla umowy dostawy i kontraktacji. Przez taką rzecz (emptio rei speratae) rozumie się przedmiot umowy nie istniejący w chwili jej zawierania, za­mawiany według opisu, katalogu, żurnala, ale zawsze możliwy do wykonania. Rzecz przyszła może stanowić przedmiot umowy sprzedaży, przy czym będzie to umowa pod warunkiem zawieszającym, że rzecz w przyszłości powstanie. Dlatego obowiązek zapłaty powstaje wtedy, gdy warunek ten się ziści. Kupujący natomiast ponosi w całości ryzyko związane z ilością i jakością rzeczy przyszłych, za które w razie powstania rzeczy będzie musiał zapłacić bez względu na ich jakość i ilość, chyba że strony uzależniły wysokość ceny od ilości i jakości rzeczy przyszłych.[73]

Od kupna rzeczy przyszłej należy odróżnić kupno nadziei (emptio spei). Różnica sprowadza się do tego, że ta umowa jest bezwarunkowa, a kupujący płaci za samą nadzieję uzyskania rzeczy, które wcale nie muszą powstać. Zwykle więc dlatego cena jest w tym przypadku niższa niż przy sprzedaży rzeczy przyszłych. Jednakże warunkiem ważności sprzedaży nadziei jest to, by w ogóle w chwili zawarcia umowy istniała możliwość uzyskania rzeczy. Jeżeli bowiem okaże się, że nadzieja w ogóle nie istniała, to umowa – zgodnie z art. 387 § 1 KC – jest nieważna (niemożliwość pierwotna). W literaturze wskazuje się, że mogą istnieć trudności z rozróżnieniem obydwu form sprzedaży (rzeczy przyszłych i nadziei), ze względu na fakt, że przy sprzedaży rzeczy przyszłych także pojawia się element losowości. Jednakże kupujący w tym przypadku ponosi ryzyko (jeśli strony inaczej nie postanowią) co do ilości i jakości rzeczy, natomiast w przypadku sprzedaży nadziei ryzyko obejmuje też brak rzeczy.[74] Dopiero dokładna analiza treści postanowień umownych i jej celu w wielu przypadkach mogą zadecydować o trafnej wykładni oświadczeń woli stron w zakresie określenia przedmiotu umowy.

Warto na zakończenie odnotować, iż na podstawie umowy sprzedaży sprzedawca zawsze zobowiązuje się do przeniesienia własności rzeczy sprzedawanej, co nie oznacza jednak, że sprzedawca w chwili zawierania sprzedaży musi być osobą uprawnioną do rozporządzania rzeczą, czyli że musi być właścicielem lub uprawnionym do rozporządzania rzeczą na podstawie jakiegoś innego tytułu prawnego (np. jako komisant). Umowa sprzedaży zawarta przez osobę, która nie jest właścicielem lub inną osobą uprawnioną do rozporządzania rzeczą będącą przedmiotem sprzedaży jest ważna[75], aczkolwiek nie przeniesie własności rzeczy oznaczonych co do tożsamości.[76] Tym niemniej na sprzedawcy (mimo, że nie jest właścicielem rzeczy) nadal ciążyć będzie obowiązek przeniesienia na kupującego własności rzeczy, np. po uprzednim nabyciu jej od prawowitego właściciela. Natomiast gdyby sprzedawca tego obowiązku nie wykonał, ponosić będzie wobec kupującego odpowiedzialność z tytułu rękojmi za wady prawne rzeczy sprzedanej, a niekiedy również i odpowiedzialność odszkodowawczą za nienależyte wykonania zobowiązania.

Możliwe są wszakże sytuacje, że kupujący, działając w dobrej wierze, nabędzie własność rzeczy sprzedanej, mimo że sprzedawca nie był uprawniony do rozporządzania rzeczą. W wypadku sprzedaży rzeczy ruchomych nabycie własności przez kupującego od osoby, która nie była uprawniona do rozporządzania rzeczą nastąpi z chwilą, gdy kupujący w dobrej wierze (tzn. w usprawiedliwionym przekonaniu, że sprzedawca jest uprawniony do rozporządzenia rzeczą) obejmie wydaną mu przez sprzedawcę rzecz w posiadanie. Jeżeli jednak rzecz sprzedana była zgubiona, skradziona lub w inny sposób utracona przez jej prawowitego właściciela i została zbyta kupującemu przed upływem trzech lat od chwili zgubienia, kradzieży lub utraty, kupujący nabędzie własność rzeczy dopiero z upływem tego trzyletniego terminu (art. 169 Kodeksu cywilnego). Co do nieruchomości możliwość nabycia własności nieruchomości od nieuprawnionego wynikać może z przepisów o rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych.

2.2.      Sprzedaż praw i energii

2.2.1.   Energia

Przedmiotem świadczenia sprzedawcy mogą być także różne postacie energii. Treść art. 555 KC jednoznacznie wskazuje, że np. możliwe jest sprzedawanie i kupowanie energii. Daje się ona także mierzyć (liczniki gazu lub energii elektrycznej zainstalowane u odbiorców), jednak nie jest rzeczą z uwagi na swój charakter niematerialny. Gospodarka energią uregulowana jest w przepisach szczególnych (np. Prawo atomowe[77] lub Prawo energetyczne[78]). Przykładowo wymienić można oraz. Należy zauważyć, iż pojęcie energii nie ma swojej definicji legalnej.  

Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 9.06.2006 r.[79] zauważył, że „Chociaż ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. – Prawo energetyczne (tekst jedn. Dz. U. Nr 153 z 2003 r., poz. 1504 ze zm.) nie zawiera treściowej definicji nazwy „energia”, to wyodrębnia – najwyraźniej w art. 3 pkt 1−8, 11−12, 15−16, 18, 20−21 i art. 57 ust. 1 – energię i paliwa, wymieniając „stałe, ciekłe i gazowe będące nośnikami energii chemicznej” (art. 3 pkt 3 Prawa energetycznego). Odwołując się z kolei do definicji słownikowych, „energia” to „wyrażona w jednostkach pracy wielkość fizyczna, określająca zdolność ciała lub układu ciał do wykonania pracy przy przejściu z jednego stanu do drugiego”, w uproszczeniu – „wielkość wyrażająca zdolność układu do wykonania pracy”. W ujęciu encyklopedycznym, energia jest wielkością fizyczną, charakteryzującą w sposób ilościowy układ materialny, określającą ruch jego składników oraz ich wzajemne oddziaływanie, przy czym nie może ona powstać lub znikać samoistnie. Rdzeniem znaczeniowym pojęcia „energia” jest więc mierzalna zdolność ciała do wykonania pracy.”

Doktryna wskazuje, iż jako energię w rozumieniu dyspozycji przepisu art. 555 KC rozumieć należy wszelkie rodzaje lub postacie energii elektrycznej, gazowej, cieplnej itp., niezależnie od źródła wytworzenia.

Ze względu na dostarczanie energii, z reguły okresowo, umowa sprzedaży (elektryczności, ciepła, gazu itp.) powinna być zawarta na piśmie, a wartość zobowiązania obliczona z uwzględnieniem całego okresu świadczenia lub periodycznie (np. rocznie). Przyjmuje się trafnie, że przejście własności następuje z chwilą dostarczenia energii w taki sposób, że kupujący może z niej skorzystać (a więc po przejściu przez licznik poboru gazu, prądu elektrycznego, ciepła, w miejscu wykonania obowiązku sprzedawcy).

2.2.2.   Sprzedaż praw

Dopuszczalność stosowania przepisów o sprzedaży w odniesieniu do praw statuuje przepis art. 555 KC. Sprzedaż praw następuje wraz z przeniesieniem własności dokumentu. Jeżeli jest to dokument na okaziciela, mający charakter obiegowy, czyli dokument niezawierający oznaczenia podmiotu upraw­nionego do wykonywania wynikającego z nich prawa majątkowego, wtedy potrzebne jest jego wydanie (art. 517 § 2 KC).

Porównując przepisy Kodeksu cywilnego słusznie się wymaga w przypadku dokumentów na okaziciela prze­niesienia własności dokumentu i jego wydania jako przesłanki tegoż przeniesienia własności. Na tle przepisów KC papiery wartościowe są traktowane jako sui generis rzeczy ruchome, a zatem do przeniesienia własności dotyczących ich wierzytelności konieczne jest zawarcie umowy w myśl art. 155 KC. Papiery wartościowe na okaziciela muszą być uznane za swoiste rzeczy oznaczone co do gatunku, a zatem do przeniesienia ich własności zastosuje się reguły zawarte w art. 155 § 2 KC. Należy jednak przyjąć, że – odmiennie niż co do rzeczy ruchomych we właściwym rozumieniu tego pojęcia – umowom przenoszącym wierzytelności z papierów wartościowych na okaziciela przyznaje się charakter czynności prawnych realnych. W przeciwieństwie do rzeczy ruchomych oznaczonych gatunkowo, których własność można przenosić już w przypadku ich indywidualizacji (a nie konieczności wydania), nie da się rozporządzać wierzytel­nością inkorporowaną w papierach wartościowych na okaziciela bez władania stosownym dokumentem. To także zapewnia bezpieczeństwo obrotu.[80]

Papiery wartościowe na okaziciela mogą być nabyte na własność przez zawarcie umowy sprzedaży przez osobę nieuprawnioną. Sprzedaż ta nastąpi według przesłanek określonych w art. 169 KC, czyli na zasadach dotyczących rzeczy ruchomych. Chodzić będzie oczywiście nie o uzyskanie własności samego dokumentu, ale inkorporowanego w nim prawa.

Jeżeli przedmiotem sprzedaży jest wierzytelność, zastosowanie mają przepisy o przelewie (art. 509-510 KC), z wymaganiem formy pisemnej ad probationem dla wierzytelności stwierdzonej pismem (art. 511 KC). Sprzedaż wierzytelności związanej z dokumentem na okaziciela, dla wywołania skutku rozporządzającego wymaga wydania dokumentu (art. 517 § 2 KC).

Sprzedaż takich papierów wartościowych, jak akcje na okaziciela także wymaga ich wydania kupującemu, akcje imienne są sprzedawane przez indos (art. 517 § 1 KC). Artykuł 339 Kodeksu spółek handlowych wymaga ponadto, dla przeniesienia praw z akcji imiennej lub świadectwa, tymczasowego pisemnego oświadczenia ad probationem. Istotne znaczenie mają tutaj ponadto przepisy ustawy o obrocie instrumentami finansowymi. Wynika z nich, że papiery wartościowe dopuszczone do publicznego obrotu (w tym akcje i obligacje) nie mają formy dokumentu; prawa z nich wynikające powstają z chwilą zapisania ich po raz pierwszy na rachunku papierów wartościowych, a umowa sprzedaży (lub inna zobowiązująca) przenosi wspomniane prawa z chwilą dokonania odpowiedniego zapisu na powyższym rachunku.[81]

Umowa sprzedaży może mieć za przedmiot dobra o charakterze intelektualnym, chodzi o utwory literackie, naukowe, artystyczne, wzory użytkowe czy wynalazki. Prawa majątkowe do tych wytworów ludzkiego inte­lektu mogą być przedmiotem obrotu. W świetle prawa autorskiego możliwe jest przeniesienie autorskich praw majątkowych do utworów, jakie mają powstać w przyszłości, w trybie art. 155 § 2 w zw. z art. 535 KC. Dopuszczalność wspomnianej umowy przeniesienia autorskich praw majątkowych jest dopuszczalna jednak tylko o tyle, o ile nie obejmuje ona całego przyszłego dorobku twórczego autora, ale tylko utwory już skonkretyzowane.[82] W pewnym zakresie przedmiotem obrotu mogą być także dobra osobiste. Regulacje odnoszące się do wymienionych dóbr intelektualnych zawarte są w ustawach szczególnych.

Do grupy umów, których przedmiotem jest sprzedaż praw, zalicza się umowę dyskontową, nawet wtedy, gdy w jej treści zawarto pewne elementy umowy kredytowej, na przykład jeżeli przewidziano w niej obowiązek zwrotu uzyskanej sumy przez podawcę. Umowa wyposażona we wspomniane elementy nie jest umową kredytową, a w konsekwencji nie stosuje się do niej przepisów prawa bankowego.[83]

Art. 555 KC rozciągając stosowanie przepisów kodeksu cywilnego na sprzedaż praw i energii, wykazujących niewątpliwie pewną odmienność od rzeczy, otwiera możliwość stosowania wspomnianej grupy przepisów na inne obiekty występujące w przyrodzie, a będące przedmiotem czynności prawnych. Niewątpliwie do grupy takich obiektów należy zaliczyć przedsiębiorstwo w znaczeniu przedmiotowym (art. 55¹ KC), a fakt ten potwierdzają przede wszystkim przepis art. 75¹ § 1 KC. Trudno byłoby zatem, konstruując umowę sprzedaży przedsiębiorstwa (która ani nie jest rzeczą w rozumieniu kodeksowym, ani żadnym z przedmiotów wskazanych w komentowanym przepisie), wyłączać w odniesieniu do tej umowy przepisy kodeksu cywilnego w tym zakresie. Uzasadnione jest zatem postrzeganie art. 555 KC w ten sposób, że dotyczy on wszystkich tych obiektów sprzedaży, które odróżniają się w swej istocie od rzeczy w rozumieniu art. 44 KC.[84]

Wśród innych przedmiotów, które nie są rzeczami, ale mają charakter materialny i mogą przez to stać się przedmiotem sprzedaży, na uwagę zasługują ciecze i gazy oraz kopaliny. Mogą one występować jako przedmiot obrotu, gdy są w postaci zamkniętej (np. w butlach, cysternach, zbiornikach) i mają charakter rzeczy ruchomej, a także gdy są w stanie wolnym (np. akwen wodny, gaz w złożu naturalnym).

Woda z natury swojej stanowi rzecz ruchomą w rozumieniu prawa cywilnego, może więc być przedmiotem obrotu, w tym sprzedaży. Wody powierzchniowe oraz wody podziemne są przedmiotem obrotu wraz z gruntami, które pokrywają lub w których się znajdują. Woda znajdująca się we wszelkiego rodzaju naczyniach i urządzeniach zamkniętych może być przedmiotem sprzedaży na ogólnych zasadach właściwych dla rzeczy ruchomych.

W odniesieniu do kopalin, to po wydobyciu z górotworu (gdzie są częścią składową nieruchomo­ści) stają się one rzeczami ruchomymi oznaczonymi gatunkowo, będącymi przedmiotem sprzedaży, na równi z in­nymi tego rodzaju rzeczami. Reżim prawny ich wydobycia i skierowania do obrotu określa ustawa Prawo geologiczne i górnicze.

Przedmiotem sprzedaży mogą też być pieniądze, jako znaki pieniężne sprzedawane przez wytwórcę Narodo­wemu Bankowi Polskiemu, będącemu bankiem emisyjnym kraju oraz pieniądze stanowiące numizmaty, monety pamiątkowe, obce walory sprzedawane do kolekcji. Dotyczy to także obcych walut nabywanych (lub sprzedawa­nych) w bankach i kantorach, stanowiących przedmiot umowy, w której świadczeniem drugiej strony była cena (zatem też pieniądze, ale występujące w innej roli). Pieniądze jako jednostki pieniężne ozna­czają wartość ekonomiczną i nie mogą być przedmiotem sprzedaży. Pełnią wówczas funkcję środka zapłaty, od­zwierciedlają wartość świadczonych dóbr i usług.

Rozdział 3. Obowiązek wydania rzeczy

3.1.      Sposoby wydania rzeczy

Jak to już niejednokrotnie podkreślano, zobowiązanie sprzedawcy polega na przeniesieniu na kupującego własności rzeczy i jej wydaniu. W tym zakresie sprzedawca jest dłużnikiem kupującego. Nie zmienia tego okoliczność, że stanowiąc wykonanie zobowiązania, jest to zarazem czynność prawna. Działanie takie zmierza bowiem do wywołania skutku prawnego w postaci całkowitego lub częściowego umorzenia zobowiązania.[85] Celem tego wydania jest zapewnienie kupującemu możności faktycznego korzystania z nabytego przedmiotu i uzyskanie bezpośredniego władztwa nad rzeczą.[86] Co do zobowiązania przeniesienia własności rzeczy, to zostało ono omówione w poprzednim rozdziale. Podstawa prawna dla drugiego z podstawowych obowiązków sprzedawcy wobec kupującego jakim jest wydanie rzeczy jest tożsama z przepisami statuującymi pierwszy z obowiązków. Stanowi ją art. 535 KC oraz ogólny przepis związany z wymagalnością świadczenia, jakim jest art. 455 KC.

Podkreślić trzeba, iż wydanie rzeczy przez sprzedającego nie musi być bynajmniej skorelowane z odebraniem rzeczy przez kupującego, choć sam odbiór rzeczy przez kupującego stanowi korelat obowiązku wydania rzeczy przez sprzedawcę.[87] Zapewniając kupującemu możliwość odebrania sprzedanej rzeczy, sprzedający spełnia swoje zobowiązanie i ma prawo oczekiwać, iż kupujący spełni swoje. Z chwilą wydania rzeczy – zgodnie z art. 548 KC – na kupującego przechodzą też ewentualne korzyści i ciężary związane z rzeczą oraz niebezpieczeństwo jej przypadkowej utraty lub uszkodzenia.

Sposób spełnienia świadczenia sprzedawcy pozostaje w ścisłej zależności z przedmiotem świadczenia, dlatego też wzorcowe klauzule umowne muszą mieć z konieczności charakter ogólnikowy. Niezależnie jednak od rodzaju świadczenia, do wykonania zobowiązania mają zastosowanie zasady wyrażone w art. 354 KC, zgodnie z którym dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje – także w sposób odpowiadający tym zwyczajom; w taki sam sposób powinien współdziałać przy wykonaniu zobowiązania wierzyciel. Podobnie podstawowe znaczenie ma kryterium przyjęcia należytej staranności dłużnika, którą w zakresie prowadzonej przez niego działalności gospodarczej określa się przy uwzględnieniu zawodowego charakteru tej działalności (art. 355 § 2 KC).[88] Artykuł 545 § 1 KC precyzuje dodatkowo, że sposób wydania i odebrania rzeczy sprzedanej powinien zapewnić jej całość i nienaruszalność; w szczególności sposób opakowania i przewozu powinien odpowiadać właściwościom rzeczy.

O należytym wykonaniu zobowiązania sprzedawcy można mówić wtedy, gdy świadczenie zostało spełnione zgodnie z treścią zobowiązania, zarówno co do przedmiotu świadczenia, jego ilości i jakości, jak i co do terminu, sposobu i miejsca wydania rzeczy. Tylko też w takim przypadku powstanie po stronie kupującego obowiązek odbioru rzeczy.

Zgodnie z art. 450 KC wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia częściowego, chociażby cała wierzytelność była wymagalna, chyba że przyjęcie takiego świadczenia narusza jego uzasadniony interes. To, czy w konkretnym przypadku zachodzą przesłanki uzasadniające odmowę przyjęcia świadczenia, podlega zawsze ocenie sądu. Nie wyklucza to jednak możliwości sprecyzowania z góry w umowie, w jakich sytuacjach wierzyciel będzie uprawniony do odmowy przyjęcia świadczenia częściowego. Jeżeli odmowa nastąpi w takim właśnie przypadku, kupujący nie popadnie w zwłokę wierzyciela.[89]

Jeżeli świadczenie sprzedawcy ma być spełniane częściami, strony powinny także określić w umowie wielkość poszczególnych świadczeń częściowych oraz terminy, w których ma nastąpić spełnienie każdego z nich. W braku regulacji umownej w tym zakresie będzie miał zastosowanie art. 456 KC, który przyznaje w takiej sytuacji wierzycielowi (kupującemu) uprawnienie do złożenia dłużnikowi (sprzedawcy) w czasie właściwym oświadczenia ustalającego zarówno wielkość poszczególnych świadczeń, jak i termin spełnienia każdego z nich, przy uwzględnieniu możliwości dłużnika oraz sposobu spełnienia świadczenia.[90]

Samo wydanie rzeczy jest niezdefiniowanym ustawowo pojęciem używanym w języku przepisów prawnych. Zarówno w doktrynie, jak i w judykaturze nie ma zgodności stanowisk co do zakresu zdarzeń, które mogą stanowić desygnat tego pojęcia na podstawie przepisów o sprzedaży. Poza sporem pozostaje kwestia, iż wydanie rzeczy w umowie sprzedaży tożsame jest z przeniesieniem posiadania w trybie art. 348 KC. Sporne jest, czy „wydaniem” jest także przeniesienie posiadania w trybie art. 349-351 KC.[91]

Część autorów wskazuje jednak, iż ustawodawca celowo posłużył się w art. 535 KC określeniem „wydanie”, a nie „przeniesienie posiadania”, stąd pojęcie „wydanie” powinno być w związku z tym zawężone w stosunku do możliwych sposobów przeniesienia posiadania.[92]

Słusznie jednak twierdzą przeciwnicy powyższej tezy, że takie ograniczenie nie odpowiadałoby potrzebom obrotu. Przez „wydanie” w rozumieniu art. 535 KC mogą być zatem rozumiane wszystkie kodeksowe sposoby przeniesienia posiadania, jeżeli in concreto kupujący ma możliwość bezpośredniego dostępu do rzeczy i „przeprowadził" odbiór, nawet w przypadku pozostawienia rzeczy we władaniu sprzedawcy lub osoby trzeciej.[93] Autorzy ci zauważają, że samo przeniesienie posiadania nie jest tożsame ze sformułowanym przez ustawodawcę obowiązkiem sprzedawcy wydania rzeczy, jeżeli kupujący nie ma faktycznej możliwości uzyskania bezpośredniego władztwa nad rzeczą.

Wydanie rzeczy przez sprzedawcę może zatem nastąpić przez wydanie w rozumieniu art. 348 zd. 1 KC[94] (tzw. sprzedaż rękodajna), jak również w trybie art. 348 zd. 2 KC[95].  W pierwszym przypadku przeniesienie posiadania następuje poprzez wydanie kupującemu przez sprzedawcę rzeczy będącej w jego posiadaniu (traditio corporalis). W drugim przypadku przeniesienie posiadania następuje poprzez wydanie kupującemu dokumentów, które umożliwiają rozporządzanie rzeczą lub środków, które dają faktyczną władzę nad rzeczą (traditio symbolica). Samo wydanie wskazanych w art. 348 KC przedmiotów nie wystarcza do przeniesienia posiadania rzeczy, a tym samym nie może zostać uznane za realizację obowiązku sprzedawcy przewidzianego w art. 535 KC. Skutek ten jest uzależniony od tego, czy wydanie rzeczy wskazanych w art. 348 KC następuje jednocześnie z wyrażeniem przez sprzedawcę woli rezygnacji ze sprawowania faktycznego władztwa we własnym interesie oraz wyrażeniem przez kupującego woli rozpoczęcia sprawowania takiego władztwa nad rzeczą.[96]

Wydanie rzeczy następuje tu albo poprzez jej fizyczne przekazanie przez sprzedawcę kupującemu albo np. w odniesieniu do nieruchomości poprzez usunięcie się aktualnego posiadacza z przedmiotu posiadania i wprowadzenie w posiadanie kupującego. Ustawodawca zrównuje z wydaniem rzeczy wydanie dokumentów umożliwiających rozporządzanie rzeczą lub środków, które dają faktyczną władzę nad rzeczą. Przykładowymi dokumentami umożliwiającymi rozporządzanie rzeczą mogą być kwity składowe lub konosamenty. Natomiast przykładowymi środkami zapewniającymi faktyczną władzę nad rzeczami mogą być na przykład klucze do magazynu, klucze do pojazdu mechanicznego umożliwiające jego uruchomienie i używanie.

Zgodnie z kolei z art. 349 KC, sprzedawca, jako aktualny posiadacz samoistny, może przenieść posiadanie na kupującego zachowując faktyczne władztwo nad rzeczą jako posiadacz zależny lub dzierżyciel, czyniąc tym samym zadość swojemu obowiązkowi z art. 535 KC. Przeniesienie posiadania w takim przypadku polega jedynie na zmianie w sferze animus. Sprzedawca, który dotychczas sprawował faktyczne władztwo nad rzeczą, nie przestaje tego czynić. Jednakże od dnia wydania rzeczy kupującemu poprzez przeniesienia posiadania w sposób określony w art. 349 KC sprzedawca – jako dotychczasowy posiadacz samoistny – przestaje sprawować faktyczne władztwo nad rzeczą w zakresie prawa własności, a rozpoczyna sprawować je w zakresie innego niż własność prawa podmiotowego (posiadanie zależne) lub rozpoczyna sprawować faktyczne władztwo nad rzeczą jedynie w cudzym interesie (dzierżenie).[97]

W związku z tym, że przeniesienie posiadania w sposób określony w art. 349 KC następuje poprzez zmianę jedynie w sferze animus (solo animo), wymaga ono odpowiedniego uzewnętrznienia poprzez ustanowienie stosunku prawnego jednocześnie z przeniesieniem posiadania pomiędzy stronami.

Artykuł 350 KC odnosi się do sposobu przeniesienia posiadania, który nie wiąże się z wydaniem rzeczy. Przeniesienie posiadania w sposób określony w art. 350 KC dochodzi do skutku pomiędzy aktualnym posiadaczem samoistnym (sprzedawcą), który nie sprawuje faktycznego władztwa nad rzeczą a podmiotem uzyskującym posiadanie samoistne (kupującym) rzeczy znajdującej się u osoby trzeciej będącej posiadaczem zależnym lub dzierżycielem.[98]

Przeniesienie posiadania na podstawie art. 350 KC dokonuje się solo animo poprzez zawarcie umowy pomiędzy aktualnym posiadaczem samoistnym i podmiotem uzyskującym posiadanie oraz zawiadomienie podmiotu, który sprawuje faktyczne władztwo nad rzeczą jako posiadacz zależny lub dzierżyciel. Pożądane jest ustalenie w umowie, która ze stron ma dokonać zawiadomienia, oraz wskazanie terminu jego dokonania.  Przeniesienie posiadania w ten sposób dochodzi do skutku dopiero, gdy zostaną dokonane obie te czynności. Ponadto sposób opisany w art. 350 KC może mieć zastosowanie tylko o tyle, o ile łączy się on ze zindywidualizowaniem rzeczy, tj. wydzieleniem z masy.[99]

Obowiązek wydania rzeczy przez sprzedającego kupującemu należy uznać zatem za spełniony, jeśli przeniesienie posiadania na kupującego nastąpiło w związku z opisanymi powyżej trybami przewidzianymi przepisami art. 349-350 KC, pod warunkiem, że kupujący wyraził zgodę na pozostawienie rzeczy we władaniu sprzedającego lub osoby trzeciej.[100] Kluczowe znaczenie dla oceny, czy doszło do wydania rzeczy, ma w tej sytuacji treść oświadczenia woli kupującego. Dla stwierdzenia wydania rzeczy nie jest natomiast formalnie konieczne zapewnienie kupującemu możliwości obejrzenia i zbadania rzeczy.[101]

Odnotować jednak należy orzeczenie Sądu Najwyższego z 18.04.2002 r., w którym to wyrażone zostało zdanie przeciwne: „w związku z tym, że przeniesienie posiadania w sposób określony w art. 350 KC nie wiąże się z wydaniem rzeczy, nie wywołuje ono skutków, jakie ustawa wiąże z wydaniem rzeczy”.[102]

Artykuł 351 KC reguluje przeniesienie posiadania samoistnego na podmiot, który sprawuje faktyczne władztwo nad rzeczą jako posiadacz zależny lub dzierżyciel. Przeniesienie posiadania w ten sposób dochodzi do skutku solo animo poprzez zawarcie umowy pomiędzy będącym dotychczasowym posiadaczem samoistnym sprzedawcą i kupującym sprawującym faktyczne władztwo nad rzeczą, który zamierza uzyskać posiadanie samoistne poprzez nabycie prawa własności do rzeczy.[103]

Reasumując powyższe rozważania należy stwierdzić, że w przypadku dojścia do przeniesienia posiadania w którykolwiek ze sposobów wskazanych w art. 348-351 KC, a jednocześnie kupujący uzyskał możliwość sprawowania faktycznego władztwa nad rzeczą, należy generalnie uznać, że przesłanka wydania rzeczy, o której mowa w art. 535 KC, została spełniona.[104] Tam bowiem, gdzie ustawa uzależnia skutki prawne od przeniesienia posiadania, sposób przeniesienia posiadania, co do zasady, nie ma znaczenia. W przypadku jednak gdy mamy do czynienia z przeniesieniem posiadania potrzebnym do przeniesienia własności rzeczy oznaczonych co do gatunku oraz rzeczy przyszłych (art. 155 § 2 KC), przeniesienie posiadania powinno łączyć się z indywidualizacją rzeczy.[105]

Należy odnotować w tym miejscu jeszcze jedno orzeczenie SN, w którym wskazano, iż przez pojęcie wydania rzeczy sprzedanej należy rozumieć nie tylko przeniesienie posiadania według zasad określonych w art. 348-351 KC, ale również samo zapewnienie kupującemu możliwości odebrania nabytej rzeczy, która została mu realnie zaoferowana[106], a więc niezależnie od tego, czy kupujący rzeczywiście przejął rzecz do swojej dyspozycji; pojęcie wydania rzeczy nie jest jednoznaczne z odbiorem rzeczy przez kupującego.

Doktryna cywilistyczna, niemal jednogłośnie, uznała, iż w tym przypadku Sąd Najwyższy przyjął zbyt szeroką interpretację pojęcia wydania rzeczy z art. 535 KC. W glosie do tego orzeczenia podniesiono, iż „w związku z tym, że z chwilą wydania rzeczy sprzedanej przechodzi na kupującego ryzyko utraty lub uszkodzenia rzeczy (art. 548 § 1 KC), precyzyjne określenie tej chwili ma kapitalne znaczenie przede wszystkim dla kupującego; uznanie, że taką chwilą jest zapewnienie możliwości odebrania rzeczy, sprawia, że wspomniane ryzyko staje się realne w sytuacji, gdy rzecz znajduje się jeszcze w sferze bezpośredniego władztwa sprzedawcy; poza tym samo określenie „zapewnienie możliwości odebrania rzeczy” nie może być uznane za ścisłe, zwłaszcza w świetle wykładni subiektywnej”.[107] W innej glosie stwierdzono z kolei, że „to samo pojęcie wydania występuje zarówno w art. 535 KC, jak i w art. 548 § 1 KC i chodzić tu może o wszystkie przewidziane w Kodeksie cywilnym sposoby przeniesienia posiadania, a nawet szerzej – o każde zachowanie sprzedawcy powodujące władanie rzeczą przez kupującego”.[108]

Odnotować należy, iż trzy lata później, w wyroku  z 26.11.2002 r.[109] Sąd Najwyższy zmienił swoje stanowisko, stwierdzając, że „nie można podzielić poglądu, że przez pojęcie wydania rzeczy sprzedanej według art. 548 KC można rozumieć samo zapewnienie kupującemu możliwości odebrania nabytej rzeczy”. Sąd dodał jednocześnie, że pogląd taki pozostaje w oczywistej sprzeczności z językowym znaczeniem pojęcia „wydania rzeczy”. Skład orzekający SN zaznaczył także, że „nie byłoby słusznym przenoszenie ryzyka utraty rzeczy na kupującego w sytuacji, gdy rzecz znajduje się jeszcze we władaniu sprzedawcy”. Stanowisko to wydaje się jednak zbyt rygorystyczne.

Na zakończenie niniejszych rozważań warto odnotować, iż wydaniem rzeczy w rozumieniu art. 535 KC będzie także powierzenie rzeczy przewoźnikowi (art. 544 § 1 KC) lub oddanie rzeczy na przechowanie (art. 551 KC). Skutek wydania nie będzie natomiast miał miejsca w przypadku, gdy oferowana przez sprzedającego rzecz obarczona jest wadą (art. 556 KC). W takiej sytuacji kupujący może odmówić odbioru rzeczy bez narażania się na ryzyko powstania zwłoki.[110]

3.2.      Termin i miejsce wydania rzeczy

Niewątpliwie o tym, z jaką chwilą nastąpi wydanie rzeczy, a co za tym idzie wykonanie zobowiązania przez sprzedawcę, mogą i powinny w umowie wyraźnie przesądzić same strony – odpowiednio do przedmiotu świadczenia i układu stosunków faktycznych.

Stronom jednak wolno także postanowić, że wszelkie skutki związane z wydaniem rzeczy sprzedanej pociągnie za sobą nawet fikcja wydania (odebrania), np. potwierdzenie przez kupującego „na odległość” wydania i odbioru rzeczy, zanim to faktycznie nastąpi.[111]

Termin spełnienia świadczenia powinien być oznaczony w umowie. W przeciwnym wypadku będzie miała zastosowanie reguła ustanowiona w art. 455 KC, zgodnie z którą, jeżeli termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania – w praktyce najczęściej oznacza to chwilę zgłoszenia się kupującego do sprzedawcy po odbiór rzeczy.[112]

Dla uniknięcia potencjalnych wątpliwości co do tego, kiedy świadczenie powinno zostać spełnione (kiedy wierzyciel mógł, czy powinien wezwać, nadanie in concreto treści pojęciu „niezwłoczność” itp.), pożądane jednak jest wyraźne ustalenie w umowie terminu spełnienia świadczenia. Termin może być oznaczony przez podanie konkretnej daty kalendarzowej, w której lub najpóźniej do której dłużnik powinien spełnić świadczenie, albo przez odniesienie do pewnego zdarzenia (połączenie terminu z warunkiem, np. „w ciągu miesiąca od dostarczenia sprzedawcy części do produkcji rzeczy”). Jeżeli termin jest oznaczony przez czynność prawną, a zarazem brak określenia sposobu jego obliczenia, stosuje się art. 111 i n. KC.

W zależności od przedmiotu i sposobu spełnienia świadczenia termin może być jeden, jeżeli ma nastąpić jednorazowe świadczenie rzeczy, albo kilka, jeżeli świadczenie ma być spełniane częściami.

Istnieje możliwość umownego zastrzeżenia, że oznaczenie terminu spełnienia świadczenia przez sprzedawcę nastąpi po zawarciu umowy, a uprawnionym do jego dokonania będzie kupujący. Dokonanie tzw. specyfikacji jest jednostronnym oświadczeniem woli o charakterze prawokształtującym.[113] Takiej sytuacji dotyczy regulacja art. 549 KC. Z przepisu tego wynika, że przedmiotowe uprawnienie powinno być ograniczone terminem. Wprowadza on bowiem regulację na wypadek zwłoki kupującego z dokonaniem oznaczenia, czyli niedokonaniem oznaczenia z przyczyn, za które kupujący ponosi odpowiedzialność. W doktrynie przyjmuje się, że zwłoka kupującego, o której tu mowa, stanowi zwłokę dłużnika.[114] Można się jednak zastanawiać, czy sytuacja ta nie odpowiada bardziej przypadkowi zwłoki wierzyciela, zgodnie bowiem z art. 486 § 2 KC, wierzyciel dopuszcza się zwłoki m.in. w razie odmowy dokonania czynności, bez której świadczenie nie może być spełnione. Kwestia ta jednak nie jest w praktyce szczególnie doniosła, ponieważ skutki takiej zwłoki są wyraźnie określone w art. 549 KC. W takim bowiem przypadku sprzedawca może:

1.      wykonać uprawnienia, które przysługują wierzycielowi w razie zwłoki dłużnika ze spełnieniem świadczenia wzajemnego, albo

2.      dokonać sam oznaczenia i podać je do wiadomości kupującego, wyznaczając mu odpowiedni termin do odmiennego oznaczenia; po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu oznaczenie dokonane przez sprzedawcę staje się dla kupującego wiążące.

Uprawnienia te przysługują sprzedawcy ex lege (z mocy prawa), niezależnie od tego, czy zostały wyraźnie przewidziane w umowie. Dopuszczalne jest jednak umowne ustalenie innych konsekwencji niedokonania na czas specyfikacji przez uprawnionego.

            Wyeliminowaniu wątpliwości, na ile sprzedawca uczynił zadość terminowemu wydaniu przedmiotu sprzedaży w stosunkach z udziałem konsumentów, art. 543¹§ 1 KC wprowadzono regułę interpretacyjną, wedle której jeżeli kupującym jest konsument, sprzedawca obowiązany jest niezwłocznie wydać rzecz kupującemu, nie później niż 30 dni od dnia zawarcia umowy, chyba że umowa stanowi inaczej.

W przypadku gdy rzecz sprzedana ma być dostarczona kupującemu nie bezpośrednio przez sprzedawcę, a przy pomocy osoby trzeciej – przewoźnika czy spedytora, można ustalić, że wykonanie przez sprzedawcę zobowiązania wydania rzeczy nastąpi z chwilą, gdy w celu dostarczenia rzeczy na miejsce przeznaczenia sprzedawca powierzył rzecz przewoźnikowi (lub spedytorowi) – profesjonaliście. Taką też regułę interpretacyjną zawiera przytoczony już przepis art. 544 § 1 KC.

Miejsce spełnienia świadczenia sprzedawcy może być dowolnie określone przez strony, w zależności od przedmiotu świadczenia czy innych czynników. W braku postanowienia umownego w tej kwestii, jeśli dodatkowo miejsce spełnienia świadczenia nie wynika z właściwości zobowiązania, będzie miała zastosowanie reguła ustanowiona w art. 454 KC. Zgodnie z tym przepisem, świadczenie powinno być wówczas spełnione w miejscu, gdzie w chwili powstania zobowiązania dłużnik (tu: sprzedawca) miał zamieszkanie lub siedzibę; jeżeli zobowiązanie ma związek z przedsiębiorstwem dłużnika lub wierzyciela, o miejscu spełnienia świadczenia rozstrzyga siedziba przedsiębiorstwa (art. 454 § 2 KC). W braku zatem odmiennego postanowienia umownego świadczenie niepieniężne sprzedawcy będzie stanowiło dług odbiorczy, a miejscem jego spełnienia będzie – w przypadku sprzedaży między profesjonalistami – miejscowość, w której znajduje się siedziba przedsiębiorstwa sprzedawcy.[115]

Pożądane jest określenie w umowie skutków zmiany miejsca wykonania zobowiązania po zawarciu umowy. W szczególności chodzi tu o uregulowanie, którą stronę będzie obciążać nadwyżka kosztów wydania (odebrania) rzeczy powstała w związku ze zmianą miejsca spełnienia świadczenia. Zgodnie z art. 454 § 1 zd. 2 KC. kosztami zmiany miejsca zamieszkania lub siedziby przez wierzyciela po powstaniu zobowiązania w przypadku długu oddawczego (pieniężnego) obciążony jest wierzyciel. Z przepisu tego można wywieść, że w braku postanowień umownych w tej kwestii przedmiotowymi kosztami – w przypadku długu odbiorczego (świadczenia rzeczy) – powinna być obciążona strona, której siedziba lub miejsce zamieszkania były, zgodnie z umową lub art. 454 KC, miejscem wykonania zobowiązania wydania rzeczy.

Rolę pokwitowania określają art. 462-464 KC. Stanowi ono przede wszystkim dowód spełnienia i przyjęcia świadczenia. Zgodnie z art. 463 KC, jeżeli wierzyciel odmawia pokwitowania, dłużnik może powstrzymać się ze spełnieniem świadczenia albo złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego. Ponadto, z mocy art. 464 KC, świadczenie do rąk osoby, która okazuje pokwitowanie wystawione przez wierzyciela, zwalnia dłużnika, chyba że było zastrzeżone, iż świadczenie ma nastąpić do rąk własnych wierzyciela, albo chyba że dłużnik działał w złej wierze. Strony mogą dowolnie określić formę pokwitowania; jeśli tego nie uczynią, dłużnik będzie mógł żądać pokwitowania w szczególnej formie, jeśli ma w tym interes (art. 462 § 2 KC). Jeżeli nie umówiono się inaczej, koszty pokwitowania ponosi dłużnik (art. 462 § 3 KC).[116]

W umowie warto zastrzec tzw. klauzulę adaptacyjną, czyli przewidzieć sytuacje, w przypadku zajścia których spełnienie świadczenia sprzedawcy, zgodnie z pierwotnymi ustaleniami, stanie się utrudnione czy przestanie odpowiadać potrzebom stron. Na takie okoliczności strony mogą określić z góry zmianę sposobu spełnienia świadczenia. Należy tu jednak wskazać, że okoliczności o charakterze obiektywnym (tj. nie indywidualnym), przewidziane przez strony w klauzuli adaptacyjnej, mogą się in concreto mieścić w pojęciu „nadzwyczajnej zmiany stosunków”, na skutek której spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą (rebus sic stantibus). W takim przypadku możliwość ingerencji sądu, jaką daje ten przepis (oznaczenie sposobu wykonania zobowiązania, wysokości świadczenia lub nawet orzeczenie o rozwiązaniu umowy), zostanie – w zakresie, w jakim pokrywa się z postanowieniami klauzuli adaptacyjnej – wyłączona. Ingerencja sądu może bowiem mieć miejsce tylko wtedy, gdy negatywne skutki nadzwyczajnej zmiany stosunków były dla stron nie do przewidzenia przy zawarciu umowy, w przeciwnym wypadku należy przyjąć, że strony brały pod uwagę ryzyko następczej zmiany stosunków. W przypadku zamieszczenia w umowie klauzuli adaptacyjnej jest to zresztą zrozumiałe także z tego względu, że należy zawsze dawać pierwszeństwo zgodnej woli stron, jeśli nie sprzeciwia się ona właściwości (naturze) stosunku prawnego, ustawie ani zasadom współżycia społecznego (art. 353¹ KC).[117]

Zgodnie z art. 506 § 2 KC, w razie wątpliwości poczytuje się, że zmiana treści dotychczasowego zobowiązania (np. dotycząca czasu, miejsca, sposobu spełnienia świadczenia) nie stanowi odnowienia, a zatem mimo zmiany w treści umowy nadal trwa pierwotne zobowiązanie.

Zasady dotyczące wydania rzeczy stosuje się odpowiednio do udostępnienia przez sprzedawcę korzystania z praw majątkowych zbytych kupującemu.

Dodatkowe obowiązki sprzedawcy, wynikają z art. 546-547 KC. W pierwszym przypadku chodzi o przekazanie kupującemu wyczerpujących informacji oraz dokumentacji dotyczącej sprzedanej rzeczy. W umowie jednak warto sprecyzować np. jakie konkretnie dokumenty powinny być wydane wraz z rzeczą. Drugi z przepisów dotyczy kosztów wydania rzeczy. Stanowi on, iż jeżeli ani z umowy, ani z zarządzeń określających cenę nie wynika, kogo obciążają koszty wydania i odebrania rzeczy, sprzedawca ponosi koszty wydania, w szczególności koszty zmierzenia lub zważenia, opakowania, ubezpieczenia za czas przewozu i koszty przesłania rzeczy, a koszty odebrania ponosi kupujący; jeżeli rzecz ma być przesłana do miejsca, które nie jest miejscem spełnienia świadczenia, koszty ubezpieczenia i przesłania ponosi kupujący; inne koszty ponoszą obie strony po połowie.

Z art. 556 § 1 KC natomiast wynika, że rzecz powinna być nabywcy wydana w stanie zupełnym, tj. tak, aby możliwe było korzystanie z niej zgodnie z jej przeznaczeniem. Do tego celu może być niezbędne wydanie nie tylko samej rzeczy, ewentualnie wraz z jej częściami składowymi, ale też jej przynależności.[118]

Kwestie szczegółowe dotyczące dodatkowych obowiązków sprzedawcy będą przedmiotem czwartej części niniejszej pracy.

Rozdział 4. Pozostałe obowiązki sprzedawcy

4.1.      Obowiązki sprzedawcy wynikające z art. 545-547 Kodeksu cywilnego

Pierwszy z zawartych w niniejszym podrozdziale kodeksowych obowiązków sprzedawcy jest obowiązek regulowany przepisem art. 545 KC. Przepis ten określa przede wszystkim wymogi prawne co do sposobu wydania i odebrania rzeczy. Zgodnie z podstawową wytyczną art. 545 KC, czynności podejmowane przez strony umowy sprzedaży w ramach wydawania i odbierania rzeczy powinny zapewniać utrzymanie całości i nienaruszalności rzeczy.

W piśmiennictwie komentarzowym istnieje istotna rozbieżność co do oceny charakteru tego przepisu. Z. Banaszczyk oraz Z. Gawlik uznają to uregulowanie w całości za dyspozytywne; obowiązujące jeśli strony nie umówiły się inaczej co do sposobu wydania i odebrania rzeczy lub gdy nie obowiązują w tym zakresie ustalone zwyczaje lub przepisy o charakterze lex specialis.[119] Natomiast C. Żuławska, kierując się jego funkcją, jaką jest uszczegółowienie ogólnych reguł należytego wykonywania zobowiązań, poprzez zaakcentowanie znaczenia dbałości obydwu stron o całość i nienaruszalność sprzedawanej rzeczy, której właściwości powinny decydować o sposobie jej opakowania i przewozu – opowiada się przeciw traktowaniu komentowanego przepisu jako dyspozytywnego.[120] Wydaje się, że za poprawne należy uznać stanowisko pierwsze.

Abstrahując od powyższego sporu, zauważyć należy, iż z istoty umowy sprzedaży jako umowy wzajemnej wynika obowiązek dbałości obydwu stron o całość i nienaruszalność sprzedawanej rzeczy, której właściwości powinny przesądzać o sposobie jej opakowania i przewozu (kwestia zabezpieczeń przed zagrożeniem dla całości rzeczy i jej stanu). W związku z tym to sprzedawca winien przede wszystkim zadbać o należyte opakowanie rzeczy zapewniające jej nienaruszalność i całość, wypełniając tym samym swój obowiązek wynikający z przedmiotowego przepisu.

Całość i nienaruszalność rzeczy powinna zostać utrzymana przynajmniej do momentu, w którym rzecz znajdzie się we władaniu kupującego. Chodzi o to, aby kupujący uzyskał rzecz w stanie, w jakim spodziewał się ją uzyskać, zawierając umowę. Cel ten jest w szczególności realizowany przez zobowiązanie sprzedawcy do dostosowania sposobu opakowania oraz sposobu przewozu do właściwości rzeczy. Naruszenie tych obowiązków może potencjalnie skutkować powstaniem odpowiedzialności odszkodowawczej po stronie sprzedawcy (art. 471 i nast. KC). Sprzedający może ponosić odpowiedzialność także wtedy, gdy rzecz uległa zniszczeniu lub uszkodzeniu wprawdzie już po przejściu ryzyka związanego z rzeczą na kupującego (w związku z wydaniem rzeczy przewoźnikowi – art. 548 KC), ale jej przyczyną było niewłaściwe przygotowanie rzeczy do przewozu przez sprzedającego.

Opakowanie towaru jest więc obowiązkiem sprzedawcy i łączy się z wydaniem rzeczy, przy czym poza sytuacjami prawnie unormowanymi lub związanymi z rodzajem towaru albo zwyczajami handlowymi, towar może być sprzedawany bez opakowania, co strony mogą określić w umowie.

Warto odnotować, iż w ustawie o opakowaniach i odpadach opakowaniowych[121] sformułowana została definicja opa­kowań, która mimo zastrzeżenia, że to „w rozumieniu ustawy” ma znaczenie powszechne. Są to wprowadzone do obrotu wyroby wykonane z jakichkolwiek materiałów, przeznaczone do przechowywania, ochrony, przewozu, dostarczania lub prezentacji wszelkich produktów, od surowców do towarów przetworzonych (art. 3 ust. 1 tej usta­wy). Wprawdzie się o tym nie mówi, ale z dalszych fragmentów tego samego przepisu wynika, że chodzi również (a może przede wszystkim) o przeznaczenie towarów do sprzedaży.

Ustawa wyróżnia następujące rodzaje opakowań:

1.      opakowania jednostkowe, czyli „służące do przekazywania produktu użytkownikowi w miejscu zaku­pu”, w tym przeznaczone do konsumpcji produktów naczynia jednorazowego użyt­ku;

2.      opakowania zbiorcze, zawierające wielokrotność opakowań jednostkowych produktów, niezależnie od tego, czy są one przekazywane użytkownikowi, czy też służą zaopatrywaniu punktów sprzedaży i „któ­re można zdjąć z produktu bez naruszania jego cech”;

3.      opakowania transportowe, czyli służące do transportu (zatem do przewozu, według Kodeksu cywilne­go) produktów w opakowaniach jednostkowych lub zbiorczych w celu zapobieżenia ich uszkodzeniom.

Kwestia przedstawiona w niniejszym akapicie ma charakter jedynie sygnalizacyjny, bowiem odpowiednie przepisy należą tylko częściowo do prawa cywilnego (i do tego pozakodeksowego), mając w większości charakter techniczny lub administracyjnoprawny.

            Obowiązki sprzedawcy z art. 546 KC stanowią z kolei swoistą gwarancję zapewnieniu realnego „wejścia” nabywcy w sytuację prawną i faktyczną sprzedawcy. Przepis ten nakłada na sprzedawcę szereg obowiązków dotyczących udzielenia, jeszcze przed zawarciem umowy, informacji obejmującej stosunki prawne i faktyczne oraz po jej zawarciu – wydania dokumentów (lub uwierzytelnionego wyciągu z takich dokumentów, jeśli dotyczą one także innych rzeczy) dotyczących rzeczy sprzedanej, określa także (dla sytuacji, kiedy jest to potrzebne do należytego korzystania rzeczy zgodnie z jej przeznaczeniem) – zakres obowiązku polegającego na załączeniu do rzeczy sprzedanej instrukcji i udzielenia wyjaśnień dotyczących sposobu korzystania z rzeczy. Funkcjonalnie przepis ten ma swoje bezpośrednie źródło w ogólnym celu sprzedaży, jakim jest przeniesienie własności na kupującego; w istocie służy jednak właśnie zapewnieniu realnego <<wejścia>> nabywcy w sytuację prawną i faktyczną sprzedawcy.[122] W szczególności służy realizacji zasady nemo plus iuris in alium transferre potest quam ipse habet, ponieważ objęte nim obowiązki sprzedawcy mają m.in. na celu określenie sytuacji kupującego jako następcy prawnego sprzedawcy, ponadto uregulowanie to służy zapewnieniu ogólnego faktycznego bezpieczeństwa nabywcy i innych osób w odniesieniu do cech nabywanej przez niego rzeczy.[123] Rozmiar wspomnianych obowiązków jest zasadniczo pochodną kategorii rzeczy będącej przedmiotem umowy, okoliczności towarzyszących zawarciu umowy oraz jej stanu faktycznego. W związku z tym niepodobna sformułować uniwersalnego katalogu obowiązków sprzedawcy, który byłby adekwatny do każdej sytuacji.[124] Przepisy szczególne  mogą obciążać sprzedawcę obowiązkami dalej idącymi, niż wynika to z treści przepisu.

Mając na względzie treść art. 546 § 1 KC, należy uznać, że ustawodawca w objętym tym uregulowaniem zakresie wprowadza obowiązek o wyraźnych cechach obowiązku przedkontraktowego nałożonego na sprzedawcę. Informacje przekazywane przez sprzedawcę mają bowiem pomóc kupującemu w podjęciu decyzji co do zawarcia umowy sprzedaży. Należy uznać, że przepis art. 546 § 1 KC ma charakter bezwzględnie obowiązujący – narzuca on bowiem obowiązek uczciwego kontraktowania.[125] Sprzedawca nie może zatajać żadnych informacji, które dotyczą rzeczy, a o których wie przed zawarciem umowy sprzedaży

Obowiązek ten ma zatem pozwolić kupującemu nabyć wyobrażenia o cechach przedmiotu sprzedaży jeszcze przed zawarciem umowy, co nie wiąże się z wykonaniem takiej umowy, ale zasadniczo wpływa na decyzję o jej zawarciu. Obowiązek z art. 546 § 1 KC nie wywołuje powstania wprost deliktowej odpowiedzialności przedkontraktowej, jak to jest w przypadku odpowiedzialności za szkody wyrządzone w trakcie negocjacji na podstawie art. 72 § 2 KC, a jedynie zwiększa zakres okoliczności, za jakie odpowiedzialność kontraktową ponosić będzie sprzedawca po powstaniu skonkretyzowanego stosunku z zawartej umowy sprzedaży.[126]

Należy też ocenić, że zasada ta wynika z uregulowania dyspozytywnego, a w efekcie istnieje możliwości wyłączenia odpowiedzialności sprzedawcy za brak wykonania obowiązku z art. 546 § 1 KC. Zarówno w treści umowy sprzedaży, jak i ewentualnie poprzedzającej ją umowie przedwstępnej. Będzie to wtedy umowa zbliżona w pewnym zakresie do umów losowych – wystąpi tu bowiem element ryzyka w zakresie konsekwencji wynikających ze stosunków prawnych i faktycznych dotyczących skonkretyzowanej, sprzedawanej rzeczy. Tak więc podstawowego znaczenia tego uregulowania należy upatrywać w bardziej czytelnym dla uczestników obrotu odróżnieniu stosunków, w których ryzyko takie ponosić będzie kupujący (potocznie umowa typu „nabycie kota w worku”) – na co musi aktualnie wyrazić on zgodę – od takich, w których odpowiedzialność kontraktową w tym zakresie ponosić będzie sprzedawca na podstawie uregulowania ustawowego.[127]

Sformułowanie „przed zawarciem umowy” oznacza na tle uregulowania ustawowego – najpóźniej przed chwilą złożenia zgodnych oświadczeń woli przez dwie lub więcej stron (konsens) powodujących powstanie stosunku prawnego między jej stronami z uwzględnieniem sytuacji objętej uregulowaniem art. 68¹ KC.[128] Tak więc podstawowe znaczenie dla określenia chwili zawarcia konkretnej umowy będzie miała regulacja dotycząca trybu jej zawarcia – z ogólnych uregulowań kodeksowych wskazać należy zwłaszcza na art. 70 § 1 w zw. z art. 61 oraz 68¹ i 69 KC (dotyczące zawarcia umowy w trybie ofertowym), art. 70² § 2 KC (dotyczący zawarcia umowy w trybie aukcji), art. 70³ § 3 KC (dotyczący zawarcia umowy w trybie przetargu) oraz art. 72 § 1 KC (dotyczący negocjacji). W przypadku trybu ofertowego za zasadę należy jednak uznać, że wyjaśnienia, których dotyczy art. 546 § 1 KC powinny być udzielone w taki sposób, aby oblat mógł się z nimi zapoznać przed udzieleniem odpowiedzi na ofertę, a więc w praktyce powinny być elementem treści oferty której dotyczą art. 68¹ i 69 KC.[129]

Sformułowanie „potrzebne” zdaje się wskazywać przede wszystkim na adresata oferty, a więc to on ma sprecyzować jakie informacje są mu potrzebne do zawarcia umowy ponad elementy przedmiotowo istotne sprzedaży określone w art. 535 KC.

Zgodnie z art. 66 KC, elementy „potrzebne” z punktu widzenia tej strony, to elementy istotne, o których mowa w tym przepisie, a więc należy przyjąć, że w takich sytuacjach wynikają z treści złożonej oferty. Oznacza to, że należy tu rozważyć szereg odmiennych sytuacji, które mogą wystąpić w obrocie. Jeśli kupujący będzie działał aktywnie, to można uznać, że to jego oczekiwania – co do zasady – będą podstawą do ustalenia zakresu potrzebnych wyjaśnień. Stąd, wystarczająca zdaje się wynikająca z treści oferty deklaracja o gotowości udzielenia takich wyjaśnień przez oferenta oblatowi – w okresie związania sprzedawcy ofertą. Zasadniczo bezczynność kupującego w takich sytuacjach, a więc brak z tej strony sprecyzowania oczekiwań dotyczących wyjaśnień, jakie są dla tej strony konieczne dla podjęcia decyzji o zawarciu skonkretyzowanej umowy sprzedaży, należy interpretować jako akceptację rezygnacji przez kupującego z realizacji obowiązku informacyjnego sprzedawcy z art. 546 § 1 KC.[130] Tym bardziej ocena ta dotyczy aukcji i przetargu, ze względu na określenie chwili zawarcia umowy w art. 70² § 2 i art. 70³ § 3 KC.[131]

W pozostałych przypadkach, a także przypadku zawarcia umowy sprzedaży w trybie negocjacji, omawiany tu problem nie rysuje się zbyt jasno, jeśli strony nie podejmą aktywności w tym zakresie. Wydaje się, że w przypadkach wątpliwych ocena powinna być dokonywana w sposób zobiektywizowany, a więc zakres udzielanych przez sprzedawcę informacji powinien być szerszy niż stosunki prawne i faktyczne wyznaczone przez elementy przedmiotowe z art. 535 KC, ale ponadto potrzebne jedynie ze względu na typowe występujące w obrocie potrzeby związane z konkretnie zawieraną i wykonywaną umową.[132]

Z kolei obowiązek poinformowania kupującego o stosunkach faktycznych dotyczących rzeczy sprzedanej ma na celu umożliwienie kupującemu zapoznanie się przede wszystkim z właściwościami rzeczy oraz sposobem korzystania z niej. Nabywając rzecz, kupujący ma prawo oczekiwać, że uzyska od sprzedawcy wszystkie istotne informacje, które pozwolą na korzystanie z rzeczy w sposób racjonalny i dostosowany do jej specyfiki. Jeśli zatem rzecz wymaga szczególnej konserwacji czy też ochrony, sprzedający powinien udzielić kupującemu w tym względzie stosownych informacji. Sprzedawca zobowiązany jest również do przekazania informacji dotyczących np. szczególnych zasad instalacji lub obsługi rzeczy, jeśli w danym przypadku wymaga tego specyfika przedmiotu sprzedaży. Przepisy nie precyzują formy ani miejsca, w jakim powinno nastąpić stosowne wyjaśnienie sprzedawcy; dopuszcza się obok formy pisemnej także użycie piktogramów, symboli i tym podobnych komunikatów.[133]

Wskazane tutaj obowiązki sprzedawcy mają także istotne znaczenie dla sprzedaży zbioru rzeczy lub praw, w szczególności tych związanych z posiadaniem dokumentu. W razie sprzedaży klasycznych papierów wartościowych, warunek skuteczności przeniesienia praw stanowi wydanie dokumentu. Przy wydawaniu papierów wartościowych przenoszonych w drodze indosu lub przelewu sprzedawca jest zobowiązany dokonać, wymaganych przez przepisy, dodatkowych czynności niezbędnych dla uzyskania przez kupującego możliwości realizacji inkorporowanych w nich praw. W wypadku zbywania – kiedy jest to dopuszczalne – znaków legitymacyjnych, ich wydanie nabywcy nie stanowi przesłanki przejścia praw, lecz jego konsekwencję.[134]

Przepis art. 546 § 2 KC w pierwszej kolejności reguluje kolejny obowiązek sprzedawcy – wydanie posiadanych dokumentów. W prawie cywilnym nie występuje analityczne określenie pojęcia dokumentu. Pojęcie dokumentu, o którym w przepisie mowa, ma charakter umowny i obejmuje wszelkie zmaterializowane informacje dowodzące stanu prawnego lub faktycznego przedmiotu umowy.[135] W grupie takich dokumentów niewątpliwie powinny się znajdować: karta gwarancyjna, wszelkie certyfikaty dotyczące jakości czy energochłonności rzeczy, dokumenty przewozowe, dokumenty wymagane przepisami prawa administracyjnego, na przykład w odniesieniu do zwierząt ich świadectwo zdrowia itp. Należy przyjąć, że w ujęciu art. 546 KC dokumentem jest każdy przedmiot nadający się do wydania (przeniesienia posiadania), z którym związane jest prawo własności sprzedawanej rzeczy, w szczególności dotyczy to przedmiotów stanowiących dowód istnienia tego prawa i jego zakresu (treści stosunku prawnego) oraz okoliczności mających znaczenie prawne dla stosunku własności.[136] W przypadku tych dokumentów, których zachowaniem sprzedawca jest zainteresowany, zwłaszcza z uwagi na potrzebę ich wykorzystania także dla innych rzeczy, jest on uprawniony do ich zachowania po uprzednim wydaniu uwierzytelnionych wyciągów z tych dokumentów.[137] Ponadto, jeżeli jest to potrzebne do należytego korzystania z przedmiotu sprzedaży zgodnie z przeznaczeniem, sprzedawcę obciąża obowiązek załączenia instrukcji i udzielenia wszelkich wyjaśnień niezbędnych do korzystania z rzeczy. Zakres wspomnianego obowiązku będzie pochodną rodzaju przedmiotu sprzedaży.[138]

Dokumentem szczególnym w kontekście obowiązków sprzedawcy jest instrukcja. Obowiązek wydania instrukcji pojawia się w sytuacji, gdy wymaga tego specyfika przedmiotu sprzedaży ze względu na konieczność zapewnienia kupującemu możliwości należytego korzystania z rzeczy zgodnie z jej przeznaczeniem. Tym samym obowiązek wydania instrukcji nie jest obowiązkiem bezwzględnym. Ocena konieczności wykonania tego obowiązku należy do sprzedawcy, który powinien kierować się przede wszystkim kryteriami obiektywnymi uwzględniającymi generalnie stan wiedzy lub świadomości przeciętnego nabywcy.[139] Niekiedy jednak obowiązek załączenia instrukcji może wynikać także z przesłanek formalnie subiektywnych związanych, np. ze szczególnymi okolicznościami dotyczącymi osoby kupującego. Sytuacja taka może mieć miejsce np. wówczas, gdy można oczekiwać, że ze względu na szczególne cechy kupującego (np. niepełnosprawność) sprzedawca powinien zachować wyższy standard należytej staranności przy informowaniu kupującego o stosunkach faktycznych i prawnych dotyczących rzeczy.[140]

Rozwiązania wynikającej z przepisu art. 546 § 2 KC mają charakter względnie obowiązujący.[141] Należy jednak podkreślić, że ustalenia stron umowy nie mogą wpłynąć na istnienie obowiązku, który wynika z powszechnie obowiązujących przepisów o charakterze publicznoprawnym. Przykładem są w tym zakresie przepisy ustawy Prawo budowlane, gdzie – zgodnie z art. 5 ust. 3 tegoż aktu – „dla budynku oddawanego do użytkowania oraz dla budynku, lokalu mieszkalnego, a także części budynku stanowiącej samodzielną całość techniczno-użytkową (…) dokonuje się oceny charakterystyki energetycznej w formie świadectwa charakterystyki energetycznej zawierającego określenie wielkości energii (…) niezbędnej do zaspokojenia różnych potrzeb związanych z użytkowaniem budynku, a także wskazanie możliwych do realizacji robót budowlanych, mogących poprawić pod względem opłacalności ich charakterystykę energetyczną”. Zgodnie z art. 5 ust. 4 przytoczonej ustawy, w przypadku umów, na podstawie których następuje:

1) przeniesienie własności:

a) budynku,

b) lokalu mieszkalnego, z wyjątkiem przeniesienia własności lokalu na podstawie umowy zawartej między osobą, której przysługuje spółdzielcze prawo do lokalu, a spółdzielnią mieszkaniową lub

c) będącej nieruchomością części budynku stanowiącej samodzielną całość techniczno-użytkową, albo

2) zbycie spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu

- zbywca przekazuje nabywcy odpowiednie świadectwo charakterystyki energetycznej.

Należy zatem uznać, że przekazanie przez sprzedawcę nieruchomości świadectwa charakterystyki energetycznej w sytuacjach przewidzianych w prawie budowlanym jest bezwzględnie wiążącym obowiązkiem.[142]

Obowiązek wydania dokumentów dotyczy nie tylko tych, które są niezbędne do korzystania z rzeczy i rozporządzania nią bądź których obowiązek posiadania wynika z przepisów (np. dowód rejestracyjny pojazdu, karta pojazdu lub dokumentacja budowlana budynku), lecz dotyczy także innych dokumentów, które znajdują się w posiadaniu sprzedawcy i dotyczą tej rzeczy, chyba że strony w umowie to wyłączyły.[143]

Zakładać należy, że im bardziej przedmiot sprzedaży będzie skomplikowany czy innowacyjny, tym większy będzie zakres obowiązków związanych z potrzebą dostarczenia wiedzy związanej z przedmiotem sprzedaży. Oceny stopnia zaspokojenia obowiązków sprzedawcy w tym zakresie należy dokonywać także przez pryzmat potencjalnego adresata przedmiotu sprzedaży. Przedmiot specjalistyczny mający wąskie grono odbiorców powinien zatem uwzględniać potencjalnego nabywcę z tego kręgu, który chcąc zdobyć określoną rzecz, musi być wyposażony w stosowną wiedzę i doświadczenie. Inaczej należy oceniać przedmioty adresowane potencjalnie dla każdego uczestnika obrotu. W tym przypadku podstawą miary oczekiwań wobec sprzedawcy w omawianym zakresie będzie ów przeciętny, ale wyedukowany i w podstawie przygotowany kupujący. W omawianej materii trudno zatem o formułowanie jakichś uniwersalnych wymagań, jakie należy stawiać wobec sprzedawcy.[144]

Należy przyjąć, że brak wykonania obowiązków określonych przez komentowany tu przepis sankcjonowany jest odpowiedzialnością odszkodowawczą z tytułu nienależytego wykonania umowy; nie można też wykluczyć w niektórych przypadkach także zarzutu braku wykonania umowy - np. dotyczy to braku wydania dokumentu inkorporującego zbywane prawa, co dotyczy sprzedaży papierów wartościowych.[145]

Naruszenie przedmiotowych obowiązków może także być traktowane w kategoriach czynu niedozwolonego, a szczególnie w zakresie odpowiedzialności za produkt niebezpieczny. Przez produkt rozumie się rzecz ruchomą, choćby została ona połączona z inną rzeczą. Za produkt uważa się także zwierzęta i energię elektryczną. Niebezpieczny jest produkt niezapewniający bezpieczeństwa, którego można oczekiwać, uwzględniając normalne użycie produktu. O tym, czy produkt jest bezpieczny, decydują okoliczności z chwili wprowadzenia go do obrotu, a zwłaszcza sposób zaprezentowania go na rynku oraz podane konsumentowi informacje o właściwościach produktu. Niepoinformowanie albo nieprawidłowe poinformowanie o stosunkach faktycznych dotyczących rzeczy może spowodować, że produkt będzie uznany za niebezpieczny.[146] Według przepisu art. 449⁵ § 4 KC jeżeli nie wiadomo, kto jest producentem lub osobą podającą się za producenta, lub osobą wprowadzającą produkt do obrotu krajowego, odpowiada ten, kto w zakresie swojej działalności gospodarczej zbył produkt niebezpieczny, chyba że w ciągu miesiąca od daty zawiadomienia o szkodzie wskaże poszkodowanemu osobę i adres producenta lub osoby określonej powyżej, a w wypadku towaru importowanego – osobę i adres importera. Zbywca produktu może także zwolnić się z odpowiedzialności, wskazując osobę, od której sam nabył produkt.

Naruszenie obowiązku przekazania dokumentów dotyczących rzeczy lub instrukcji może powodować też odpowiedzialność z tytułu rękojmi. Przyjęcie przez ustawodawcę przedkontraktowego charakteru obowiązków informacyjnych sprzedawcy otwiera jednocześnie pole do rozważań w zakresie skutków uchybienia tym obowiązkom. Skoro bowiem na sprzedawcę nałożono na mocy ustawy obowiązek udzielenia określonych informacji jeszcze przed zawarciem umowy, to nałożenie tego obowiązku stwarza możliwość powoływania się przez nabywcę na błąd, wywołany zaniechaniem udzielenia informacji przez sprzedawcę.[147]

J. Kozińska sugeruje też potencjalną odpowiedzialność z tytułu art. 72 § 2 KC, gdy „strony prowadziły negocjacje, lecz nie doszło do zawarcia umowy sprzedaży, gdyż potencjalny kupujący zorientował się, że sprzedawca nie ujawnił wszystkich informacji o stosunkach prawnych i faktycznych”.[148]

Przepis art. 547 KC określa z kolei obowiązek sprzedawcy związany z koniecznością poniesienia przez niego kosztów wydania rzeczy będącej przedmiotem sprzedaży.  Regulacja przepisu ma charakter względnie wiążący (ius dispositivum), co oznacza, iż pierwszeństwo przed komentowanym przepisem mają zawarte w umowie postanowienia co do rozkładu ponoszenia przez sprzedawcę i kupującego kosztów wydania i odebrania rzeczy.[149]

Koszty wydania wskazane zostały w przywoływanym przepisie jedynie przykładowo. Obejmują koszty zmierzenia, zważania i opakowania rzeczy, a także koszty ubezpieczenia rzeczy na czas przewozu i koszty przesłania. Do kosztów wydania zaliczyć należy koszty sporządzenia dokumentu będącego nośnikiem prawa, jak również koszty załadowania rzeczy.[150]

Zasadą jest, że jeżeli wydatki poniesione w związku z realizowaną umową sprzedaży nie są kosztami, które można zaliczyć do wydania lub odebrania rzeczy sprzedawanej, koszty powinny być poniesione przez obie strony po połowie. Do takich wydatków należą zwłaszcza koszty rokowań i doprowadzenia do zawarcia umowy, czyli koszty z czasu poprzedzającego umowę.[151]

Są to jednak tylko pewne reguły interpretacyjne, kwestie te powinny być bowiem wyraźnie rozstrzygnięte w umowie dla unik­nięcia sporów.

4.2.      Kodeksowe obowiązki sprzedawcy wynikające ze sprzedaży konsumenckiej

Na posiedzeniu Sejmu w dniu 9 maja 2014 r. uchwalono ustawę o prawach konsumenta^[152]. Prezydent w dniu 30 maja 2014 r. podpisał przedmiotową ustawę, która zwiększa ochronę kupujących na odległość i nakłada nowe obowiązki na sprzedawców. Ustawa weszła w życie po 6 miesiącach od dnia jej ogłoszenia w Dzienniku Ustaw, tj. 25 grudnia 2014 r. 

Podstawowym celem ustawy było dostosowanie polskiego porządku prawnego do przepisów Unii Europejskiej dotyczących umów zawieranych z konsumentami (transpozycja dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady z 25.10.2011 r., 2011/83/UE w sprawie praw konsumentów, zmieniającą dyrektywę Rady 93/13/EWG i dyrektywę 1999/44/WE Parlamentu Europejskiego i Rady oraz uchylającą dyrektywę Rady 85/577/EWG i dyrektywę 97/7/WE Parlamentu Europejskiego i Rady). Wedle uzasadnienia projektu, drugim celem ustawy było uporządkowanie i zintegrowanie przepisów dotyczących odpowiedzialności za jakość rzeczy sprzedanej, w szczególności zaś przepisów stanowiących implementację dyrektywy 1999/44/WE. Rozwiązania przyjęte w ustawie miały (i mają) przy tym służyć jeszcze większej ochronie interesów konsumentów w stosunkach z przedsiębiorcami niż ta, którą stwarzały regulacje dotychczas obowiązujące. Szczególny reżim sprzedaży konsumenckiej polega bowiem na objęciu osoby konsumenta szczególnym zakresem ochrony mającym zrównoważyć naturalną poniekąd przewagę ekonomiczną sprzedawcy-profesjonalisty. Ochrona ta ma na celu przede wszystkim przeciwdziałanie nadużywaniu tej przewagi ze strony sprzedających.

W konsekwencji realizacji powyższych celów ustawa dokonała szerokiej nowelizacji KC oraz uchyliła obowiązujące dotychczas ustawy o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny[153] oraz o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej oraz o zmianie Kodeksu cywilnego[154].

Należy jednak podkreślić fundamentalne znaczenie ustawy o prawach konsumenta w zakresie, w jakim nowelizuje zawartą w KC regulację umowy sprzedaży. Wprowadzenie implementujących dyrektywę 1999/44/WE przepisów w obszar kodeksowej regulacji spowodowało konieczność dostosowania tradycyjnych konstrukcji tej umowy do wymogów prawa unijnego.

Wprowadzając do KC regulacje dotyczące sprzedaży konsumenckiej ustawodawca posłużył się inną techniką legislacyjną niż w uchylonej ustawie o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej, gdzie wyróżnił umowę sprzedaży konsumenckiej poprzez zdefiniowanie towaru konsumpcyjnego i jego sprzedawcy, a nie konsumenta jako kupującego. Obecnie sprzedaż konsumencka wyróżniona jest poprzez osobę kupującego, którym winien być konsument w rozumieniu art. 22¹ KC, a więc osoba fizyczna dokonująca z przedsiębiorcą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. Tym samym, we wskazanym zakresie uległo rozszerzeniu zastosowanie ochronnej regulacji związanej ze sprzedażą konsumencką. Na skutek wskazanej zmiany rozwiązania dotyczące sprzedaży z udziałem konsumentów odnoszą się do wszystkich jej przypadków bez względu na przedmiot sprzedaży. Obecna regulacja obejmuje poza rzeczami ruchomymi również nieruchomości, a na podstawie odesłania przewidzianego w znowelizowanym art. 555 KC – energię, gaz i wodę oraz prawa.[155]

Jeśli chodzi o zmiany KC jakie wprowadzono na mocy ustawy wskazać należy przede wszystkim na termin wydania rzeczy kupującemu-konsumentowi przez sprzedawcę (art. 543¹ KC), jak również na kompleksowe wskazanie obowiązków informacyjnych spoczywających na przedsiębiorcy w stosunku do konsumenta (art. 546¹). Kwestią odrębną są obowiązki sprzedawcy wynikające z treści przepisu art. 577³ KC, bowiem – choć wprowadzone przez ustawę – przepis statuujący nowe obowiązki sprzedawcy stosuje się do wszystkich typów obrotu.

Przepis art. 543¹ ustanawia zaostrzone wymagania w zakresie terminu wydania rzeczy oraz konsekwencje jej niewydania w terminie dla umów sprzedaży konsumenckiej. Są one rozszerzeniem ogólnego obowiązku wydania rzeczy, który to obowiązek jest wyrażony w art. 535 KC. Przedmiotowy przepis stanowi lex specialis w stosunku do art. 491 KC, mówiącego o skutkach zwłoki dłużnika w umowach wzajemnych i o prawie do odstąpienia od umowy w przypadku zwłoki. Artykuł 543¹ § 1 KC mówi, że jeżeli strony nie zastrzegły innego terminu w umowie, przedsiębiorca ma obowiązek wydać konsumentowi rzecz niezwłocznie, nie później niż trzydzieści dni od dnia zawarcia umowy.[156]

Dług sprzedawcy polegający na wydaniu rzeczy sprzedanej ma charakter tzw. długu odbiorczego i – w świetle art. 454 KC w braku odmiennych postanowień umownych oraz właściwości zobowiązania – podlega wykonaniu w miejscu zamieszkania lub siedziby sprzedawcy. Wyjątek od tej sytuacji przewidziany został w art. 454¹ KC. Zgodnie z tą regulacją w przypadku, gdy przedsiębiorca jest obowiązany przesłać rzecz konsumentowi do oznaczonego miejsca, miejsce to uważa się w razie wątpliwości za miejsce spełnienia świadczenia, a co za tym idzie – wydania rzeczy. W braku zatem odmiennych ustaleń (np. że wydanie następuje w lokalu przedsiębiorstwa) lub właściwości zobowiązania (np. konieczność montażu sprzedanej rzeczy u kupującego, protokolarnego przekazania nieruchomości) bezzwłoczne wydanie rzeczy nastąpić winno w miejscu zamieszkania lub siedzibie sprzedawcy, a jeżeli rzecz ma zostać przesłana przez przedsiębiorcę konsumentowi, winna mu ona zostać niezwłocznie dostarczona do jego miejsca zamieszkania. Ocena, czy wydanie przedmiotu sprzedaży nastąpiło bezzwłocznie, dokonywana musi być z uwzględnieniem charakteru świadczenia. Zasadniczo wydanie przedmiotu sprzedaży winno nastąpić natychmiast po zawarciu umowy sprzedaży w ustalonym miejscu, np. lokalu przedsiębiorstwa, lub też natychmiast rzecz winna zostać przesłana kupującemu. Wydanie rzeczy w niektórych przypadkach wiązać się może jednak np. z koniecznością montażu przedmiotu sprzedaży u kupującego, dokonania poprawek krawieckich w przedmiocie sprzedaży lub też protokolarnego przekazania nieruchomości. Okoliczności te strony winny uwzględnić w umowie, określając termin wydania rzeczy, jeżeli jednak tego nie uczyniły, okoliczności te należy uwzględnić przy ocenie, czy wydanie rzeczy nastąpiło bezzwłocznie. W każdym jednak przypadku, niezależnie od charakteru przedmiotu sprzedaży, rzecz musi zostać wydana kupującemu w terminie 30 dni od dnia zawarcia umowy.

Przytoczony przepis ma zatem charakter względnie wiążący, a co za tym idzie, strony w umowie w sposób odmienny mogą określić termin, w jakim nastąpić ma wydanie rzeczy będącej przedmiotem sprzedaży kupującemu. Termin ten zatem może w umowie zostać określony odmiennie, tj. może być skrócony lub wydłużony. Strony w umowie także w sposób odmienny mogą określić skutki niewykonania przez sprzedawcę swojego obowiązku.

Jako niewykonanie obowiązku przez sprzedawcę należy rozumieć sytuację, w której nie wydał on konsumentowi rzeczy zgodnie z umową niezwłocznie, nie później jednak niż w terminie 30 dni od jej zawarcia, albo terminie ustalonym w niej przez strony. W doktrynie trafnie wskazano, że w omawianej sytuacji nie ma znaczenia przyczyna niewykonania obowiązku, jako że ustawodawca posłużył się w § 2 pojęciem opóźnienia, a nie zwłoki.[157]

Zgodnie z art. 543¹ § 2 w przypadku, gdy przedsiębiorca nie spełnił swojego obowiązku dostarczenia towaru konsument może go wezwać do wykonania tego obowiązku w dodatkowym terminie, a po jego bezskutecznym upływie może od umowy odstąpić. Ustawodawca nie określił przy tym, jak długi termin do wydania rzeczy wyznaczyć powinien konsument sprzedawcy. Niemniej termin ten winien być odpowiedni do wykonania przez sprzedawcę czynności wydania rzeczy, uwzględniając przy tym charakter świadczenia. Zdanie 2 art. 543¹ § 2 KC mówi stosowaniu art. 492 i 492¹ KC, określających wyjątki od konieczności wyznaczenia dodatkowego terminu na spełnienie świadczenia.

Artykuł 492 KC stanowi o umownym prawie do odstąpienia. Przewiduje dwa przypadki kiedy w razie zwłoki strona może od umowy odstąpić bez wyznaczania terminu dodatkowego. Pierwszy występuje kiedy w umowie strony ustalą prawo do odstąpienia w przypadku niewykonania zobowiązania w ściśle określonym terminie (lex commissoria). W takim wypadku nie wystarczy określenie w umowie takiego terminu na wykonanie zobowiązania. Umowa musi też zawierać stwierdzenie że strona ma prawo odstąpienia gdy zobowiązanie nie zostanie w tym terminie wykonane.[158] Drugi przypadek ma miejsce, kiedy „wykonanie zobowiązania przez jedną ze stron po terminie nie miałoby dla drugiej strony znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce”. Kolejny przepis ustanawiający wyjątek od obowiązku udzielenia przedsiębiorcy dodatkowego terminu na wydanie rzeczy to art. 492¹ KC. Przepis ten zwalnia konsumenta z obowiązku udzielenia przedsiębiorcy dodatkowego terminu na wydanie rzeczy, gdy ten przedsiębiorca oświadczy, że nie spełni świadczenia (czyli że nie wyda rzeczy). Konsument może w takich sytuacjach odstąpić od umowy natychmiast, nawet przed upływem 30 dni od zawarcia umowy.[159]

Jak zatem widać, konsument może od umowy sprzedaży konsumenckiej odstąpić bez udzielenia przedsiębiorcy dodatkowego terminu na wydanie rzeczy, z tym że wymaga tu podkreślenia konieczność wystąpienia wyjątków przewidzianych w KC. Jeśli żaden z tych wyjątków nie występuje, konsument ma obowiązek udzielić takiego dodatkowego terminu przedsiębiorcy, i dopiero po jego bezskutecznym upływie może od umowy odstąpić.

Odstąpienie od umowy stanowi jednostronne oświadczenie woli o charakterze prawokształtującym, powodując w przypadku jego skutecznego złożenia ustanie umowy sprzedaży. W konsekwencji umowa sprzedaży przestaje wiązać ze skutkiem wstecznym od momentu jej zawarcia – ex tunc. Strony nie są już obustronnie wobec siebie zobowiązane do świadczeń przewidzianych w umowie sprzedaży, a to co ewentualnie świadczyły już wcześniej, stosownie do art. 494 KC, podlega zwrotowi.[160] Odstąpienie od umowy, z powodu braku wydania rzeczy, aczkolwiek nie w każdym przypadku objętym art. 543¹ § 1 KC, a jedynie z przyczyn zawinionych przez sprzedawcę, rodzić może nadto w oparciu o art. 543¹ § 2 zd. 2 in fine KC w zw. z art. 494 KC odpowiedzialność odszkodowawczą w oparciu o art. 471 KC.

Oświadczenie o odstąpieniu od umowy jako jednostronna czynność prawna objęte jest regulacją art. 77 § 2 i 3 KC. Złożenie oświadczenia o odstąpieniu od umowy sprzedaży, która zawarta została w formie pisemnej zwykłej lub równoważnej jej formie elektronicznej, wymaga zachowania takiej samej formy. Również złożenie oświadczenia o odstąpieniu od umowy sprzedaży, która zawarta została w kwalifikowanej formie pisemnej, tj. pisemnej z urzędowo poświadczonym podpisem, pisemnej z datą pewną lub aktu notarialnego, wymaga jedynie zachowania formy pisemnej lub równoważnej jej formy elektronicznej. Nie zachodzi zatem konieczność zachowania kwalifikowanej formy pisemnej. W każdej sytuacji wymóg zachowania formy pisemnej zwykłej lub równoważnej jej formy elektronicznej zastrzeżony został jedynie w celach dowodowych (ad probationem). Natomiast w sytuacji zawarcia umowy sprzedaży w formie ustnej dla skuteczności złożenia oświadczenia o odstąpieniu od niej wystarczające będzie dokonanie tego ustnie.[161]

Szereg dodatkowych obowiązków wynikających ze sprzedaży konsumenckiej nakłada na sprzedawcę przytoczony już przepis art. 546¹ KC, rozszerzający – opisane w poprzednim podrozdziale – obowiązki sprzedawcy sformułowane w przepisie art. 546 KC. Przepis zawiera przedkontraktowe obowiązki informacyjne dla sprzedawcy (przedsiębiorcy) w umowach sprzedaży konsumenckiej.

Podane konsumentowi przed zawarciem umowy informacje muszą być jasne, zrozumiałe, niewprowadzające w błąd. Muszą być udzielone w języku polskim. Informacje te muszą być wystarczające do prawidłowego i pełnego korzystania z rzeczy sprzedanej i w szczególności zawierać rodzaj rzeczy, określenie jej producenta lub importera, znak bezpieczeństwa i znak zgodności wymagane przez odrębne przepisy, informacje o dopuszczeniu do obrotu w Rzeczypospolitej Polskiej oraz, stosownie do rodzaju rzeczy, określenie jego energochłonności, a także inne dane wskazane w odrębnych przepisach. W interpretacji tych zwrotów pomocne mogą być przepisy o niedozwolonych postanowieniach umownych (przede wszystkim art. 385¹ KC). [162]

Jasność informacji odnosi się zarówno do ich treści jak i formy (np. miejsce gdzie informacja się znajduje oraz wymiar i ogólna czytelność druku).[163]

Określenie informacje nie wprowadzające w błąd statuuje obowiązek sprzedawcy podania informacji zgodnych z prawdą, a więc – a contrario – zakazuje fałszywych, niezgodnych z prawdą informacji, rozpowszechniania prawdziwych informacji w sposób mogący wprowadzać w błąd, wprowadzania w błąd odnośnie produktów i ich opakowań, znaków towarowych, nazw handlowych, innych oznaczeń indywidualizujących produkty i przedsiębiorcę (w szczególności reklama porównawcza) oraz nieprzestrzegania kodeksu dobrych praktyk do którego przedsiębiorca przystąpił dobrowolnie, jeżeli przedsiębiorca poinformował konsumenta o tym, że kodeksu przestrzega.[164]

Poza wymaganiem ogólnej jasności, zrozumiałości przepisu i nie wprowadzania konsumenta w błąd, przepis zawiera katalog informacji, które w szczególności powinny zostać konsumentowi podane przed zawarciem umowy. Są to informacje dotyczące rodzaju rzeczy, określenie jej producenta lub importera, znak bezpieczeństwa i znak zgodności wymagane przez odrębne przepisy, informacje o dopuszczeniu do obrotu w Rzeczypospolitej Polskiej oraz, stosownie do rodzaju rzeczy, określenie jego energochłonności, a także inne dane wskazane w odrębnych przepisach.

Obowiązki informacyjne wprowadzone przedmiotowym przepisem należy interpretować w kontekście kryterium przeciętnego konsumenta, a więc osoby dostatecznie dobrze poinformowanej, uważnej i ostrożnej. Oceny takiego konsumenta dokonuje się z uwzględnieniem czynników społecznych, kulturowych, językowych i przynależności konsumenta do szczególnej grupy konsumentów (dającą się jednoznacznie zidentyfikować grupę konsumentów, szczególnie podatną na oddziaływanie praktyki rynkowej lub na produkt, którego praktyka rynkowa dotyczy, ze względu na szczególne cechy, takie jak wiek, niepełnosprawność fizyczna lub umysłowa).[165]

Zgodnie z przepisem art. 546¹ § 1 KC sprzedawca powinien udzielać konsumentowi – kupującemu informacji w języku polskim, przy czym nie przewiduje się tu żadnych wyjątków od zasady posługiwania się językiem polskim przy przekazywaniu informacji konsumentowi.

Nie ma również obecnie możliwości przekazywania informacji w formie powszechnie zrozumiałych kodów lub rysunków.

Artykuł 546¹ § 2 KC wymaga, aby w przypadkach, gdy rzecz jest sprzedawana w opakowaniu jednostkowym lub w zestawie, informacje, o których mowa w § 1, były na rzeczy sprzedanej lub by były z nią trwale połączone. W pozostałych przypadkach sprzedawca jest obowiązany umieścić w miejscu sprzedaży informację, która może być ograniczona do rodzaju rzeczy, jej głównej cechy użytkowej oraz wskazania producenta lub importera rzeczy.

Co do zasady, informacje wymagane w § 1 powinny być umieszczone na samej rzeczy. Oczywiście w niektórych wypadkach jest to niemożliwe do wykonania (np. na niektórych produktach spożywczych, lub na produktach sprzedawanych w postaci płynnej lub sypkiej), więc wtedy możliwe jest umieszczenie informacji na opakowaniu.[166] Co do pozostałych przypadków, kiedy informacje ograniczone do rodzaju rzeczy, jej głównej cechy użytkowej, wskazania producenta lub importera mają być umieszczone w miejscu sprzedaży, za takie miejsce uważać należy uznać „miejsce, w którym konsument może się z nim zapoznać, dokonać jego oceny i na tej podstawie zdecydować o jego kupnie”.[167]

Jeżeli sprzedawca nie poinformuje konsumenta przed zawarciem umowy (lub niedostatecznie go poinformuje) o kwestiach wymaganych przez przytoczone postanowienia przepisu art. 546¹ KC, może się z tym wiązać kontraktowa odpowiedzialność odszkodowawcza na zasadach ogólnych z tytułu art. 471 KC. Ponadto może się to wiązać z odpowiedzialnością z tytułu rękojmi za wady fizyczne, jak również odpowiedzialnością deliktową, szczególnie odpowiedzialnością za produkt niebezpieczny.

Na podstawie § 3 przepisu, sprzedawca jest obowiązany zapewnić w miejscu sprzedaży odpowiednie warunki techniczno-organizacyjne umożliwiające dokonanie wyboru rzeczy sprzedanej i sprawdzenie jej jakości, kompletności oraz funkcjonowania głównych mechanizmów i podstawowych podzespołów. Jeżeli chodzi o odpowiednie warunki techniczno-organizacyjne, to sprzedawca ma obowiązek zapewnić kupującemu miejsce, „w którym bez obawy, swobodnie, bez zbędnego pośpiechu, pozna i oceni towar, mogąc przy tym liczyć na rzeczowe wyjaśnienia sprzedawcy”.[168]

Sprzedawca ma dodatkowo obowiązek – na żądanie konsumenta – wyjaśnić mu poszczególne postanowienia umowne. Żądanie wyjaśnienia postanowień umowy konsument może przedstawić sprzedawcy przed zawarciem umowy lub po jej zawarciu. Przepis ma na celu ochronę konsumenta w sytuacji, gdy postanowienia umowy są niejasne i w jakiś sposób mogą wykorzystywać niewiedzę konsumenta. Chroni on też konsumenta w przypadku, gdy pewnych kwestii w umowie nie określono, choć zwykle jest to robione. Wymóg udzielenia wyjaśnień jest dodatkową ochroną konsumenta, funkcjonującą obok obowiązków informacyjnych sprzedawcy wprowadzonych przedmiotowym przepisem.

Zgodnie z art. 546¹ § 4 KC na żądanie kupującego sprzedawca jest obowiązany wyjaśnić znaczenie poszczególnych postanowień umowy. W literaturze wskazuje się, że przez wyjaśnienie poszczególnych postanowień umowy trzeba rozumieć jasne, dostosowane do możliwości odbiorczych konsumenta określenie praw i obowiązków z niej wynikających w celu poznania przez słabszą stronę jej faktycznej i prawnej pozycji wobec kontrahenta. Żądanie wyjaśnienia postanowień treści umowy może być zgłoszone zarówno przed zawarciem umowy, jak i po jej zawarciu.[169]

Sprzedawca jest obowiązany wydać kupującemu wraz z rzeczą sprzedaną wszystkie elementy jej wyposażenia oraz sporządzone w języku polskim instrukcje obsługi, konserwacji i inne dokumenty wymagane przez odrębne przepisy. Obowiązek ten odnosi się do momentu wydania rzeczy, w którym także należy wydać takie dodatkowe elementy, instrukcje i dokumenty. Przepis jest uszczegółowieniem obowiązku wydania rzeczy z art. 535 KC oraz obowiązku wydania dokumentów dotyczących rzeczy oraz instrukcji i wyjaśnień z art. 546 § 2 KC, w umowach sprzedaży konsumenckiej.

Przepis art. 577³ zobowiązuje sprzedawcę do wydania kupującemu dokumentu gwarancyjnego wraz z rzeczą sprzedaną. Dokument gwarancyjny jest według art. 577² KC oświadczeniem gwarancyjnym utrwalonym na papierze lub innym trwałym nośniku. Oświadczenie gwarancyjne jest podstawą powstania stosunku gwarancji na podstawie art. 577 KC. Jak już wspomniano, pomimo wprowadzenia przedmiotowego przepisu postanowienia ustawy o prawach konsumenta, jego postanowienia stosuje się do wszystkich typów obrotu, ze względu na brak ograniczenia wynikającego z jego treści nakazującego stosowanie go jedynie w warunkach sprzedaży konsumenckiej.

Obowiązek wydania dokumentu gwarancyjnego ciąży na sprzedawcy bez względu na to czy jest on także gwarantem czy nie. Jednak w sytuacji, gdy sprzedawca nie jest gwarantem, obowiązek ten istnieje jedynie gdy sprzedawca otrzymał taki dokument od gwaranta.[170] Niewypełnienie obowiązku wydania dokumentu gwarancyjnego wiąże się z odpowiedzialnością odszkodowawczą sprzedawcy.[171]

W dalszej kolejności, zgodnie z art. 577³ KC, sprzedawca zobowiązany jest do sprawdzenia zgodności znajdujących się na rzeczy oznaczeń z danymi zawartymi w dokumencie gwarancyjnym oraz stanu plomb i innych umieszczonych na rzeczy zabezpieczeń. Czynność ta może mieć podstawowe znaczenie dla ustalenia powstania skonkretyzowanych obowiązków gwaranta wobec rozpowszechnienia się w praktyce obrotu posługiwania się różnego rodzaju oznaczeniami (tzw. kodowania), umożliwiającymi identyfikację towaru jako objętego gwarancją. To samo dotyczy sytuacji, w której warunkiem zachowania uprawnień gwarancyjnych jest wykonywanie czynności naprawy, konserwacji itp. przez osoby posiadające odpowiednie kwalifikacje. W efekcie stosowanie różnego rodzaju oznaczeń identyfikujących sprzedawane rzeczy jak i zabezpieczających przez działaniami osób nieposiadających odpowiedniego przygotowania jest aktualnie bardzo rozpowszechnione. Stąd też za zasadne należy uznać obciążenie sprzedawcę także tymi czynnościami.[172]

Zakończenie

Umowa sprzedaży otwiera w Kodeksie cywilnym przepisy o zobowią­zaniach, zwanych w doktrynie częścią szczegółową. W grupie umów o przeniesienie praw to właśnie ta umowa znalazła szczegółowe unormowanie, co świadczyć może o jej praktycznej randze. Świadczyć może o tym dodatkowo fakt, iż przepisy dotyczące umowy sprzedaży stosuje się odpowiednio na mocy wyraźnych unormowań do umowy zamiany (art. 604 KC), dostawy (art. 612 KC), kontraktacji (art. 621 KC), umowy o dzieło (art. 638 KC), umowy o roboty budowlane (art. 656 KC), umowy komisu (art. 769 § 2 KC), umowy spółki (art. 862 KC) czy wreszcie do świadczenia w miejsce wykonania (art. 453 KC).

Sprzedaż jest niewątpliwie umową konsensualną, kauzalną, odpłatną i wzajemną (art. 487 § 2 KC). Umowa sprzedaży jest czynnością prawną dwustronnie zobowiązującą, aczkolwiek może ona równocześnie wywoływać skutki rozporządzające (stosownie do art. 155 KC, czynność zobowiązująca do dokonania rozporządzenia wywołuje jednocześnie skutek rozporządzający, chyba że z umowy stron lub ustawy wynika inaczej – oznacza to, iż tylko przepisy szczególne lub wola stron umowy zobowiązującej stanowić mogą, iż do wywołania skutku rozporządzającego trzeba dokonać odrębnej czynności prawnej).

Nie budzi wątpliwości, iż do elementów przedmiotowo istotnych umowy sprzedaży należy oznaczenie stron tego stosunku prawnego, przedmiotu umowy sprzedaży i wreszcie obowiązków stron te umowy.

Stroną umowy sprzedaży może być w zasadzie każdy podmiot prawa cywilnego, i to niezależnie od określonego w ustawie reżimu umowy sprzedaży.

Przedmiotem umowy sprzedaży są przede wszystkim rzeczy oznaczo­ne indywidualnie bądź też rodzajowo. Również zbywalne prawa majątkowe (i to zarówno o charakterze względnym, jak i bezwzględnym) mogą stanowić przedmiot umowy. Należy zwrócić również uwagę na to, iż zgodnie z art. 555 KC przedmiotem sprzedaży może być różnego rodzaju energia, np. elektryczna, gazowa, wodna, cieplna. Niektóre rzeczy nie mogą stać się przedmiotem sprzedaży. Dotyczy to rzeczy wyłączonych z obrotu (res extra commercium) lub też takich, których sprzedaż wyłączona jest przez ustawę (np. sprzedaż narkoty­ków).

Przepisy Kodeksu cywilnego dotyczące umowy sprzedaży nie wprowa­dzają wymogu zachowania formy szczególnej przy jej zawarciu. Można zatem zasadnie przyjąć, iż forma ta jest dowolna, chyba że na mocy innych przepisów wymagana jest forma szczególna. Dotyczy to sprze­daży nieruchomości (art. 158 KC), użytkowania wieczystego (art. 237 KC) oraz umowy zbycia spadku (art. 1052 KC). Oznacza to, iż przy sprzedaży rzeczy ruchomych forma umowy sprzedaży jest dowolna. Jeżeli przedmiotem umowy sprzedaży jest zbycie przedsiębiorstwa powinna ona być zawarta w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi (art. 751 § 1 KC). W przypadku sprzedaży wierzytelności stwierdzonej pismem do dokonania jej przelewu wymagana jest forma pisemna (ad probationem). W formie aktu notarialnego powinna na być zawarta umowa sprzedaży spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu. Z kolei zaś forma pisemna z podpisem notarialnie poświadczonym zastrzeżona jest dla przeniesienia wierzytelności zabezpieczonej hipoteką. Również sprzedaż udziału, jego i części lub ułamkowej części udziału oraz jego zastawienie powinny być dokonane w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczo­nymi

Umowę sprzedaży można zawrzeć w sposób określony przez ogólne przepisy Kodeksu cywilnego (art. 66 i n. KC). Do zawarcia umowy sprzedaży może dojść przez przyjęcie oferty albo też w drodze negocjacji, aukcji lub przetargu. Zwraca w tej mierze uwagę uregulowanie art. 543 KC, zgodnie z którym wystawienie rze­czy w miejscu sprzedaży na widok publiczny z oznaczeniem ceny uważa się za ofertę sprzedaży. Reguła interpretacyjna wyrażona w tym przepisie zawiera intencję dokonania sprzedaży do tzw. szerokiej publiczności i zawiera niezbędną treść oferty. Jeżeli sprzedawca nie zamierza zawrzeć umowy, powinien to uczynić przez zamieszczenie stosownej informacji (np. „sprzedane”). Wystawienie rzeczy na sprzedaż powinno nastąpić w miejscu sprzedaży, a nie na przykład w pomieszczeniu magazynowym. Miejsce wystawienia musi być rów­nież publicznie dostępne. Reguła z art. 543 KC oznacza, że oświadczenie woli kupującego o przyjęciu oferty, złożone nawet w dowolnej formie, jest czynnikiem decydującym o zawarciu umowy.

Należy podkreślić komplementarność obowiązków stron umowy sprze­daży, w której sprzedający zobowiązuje się do przeniesienia na kupującego własności rzeczy i wydania tej rzeczy, kupujący powinien zaś rzecz odebrać i zapłacić sprzedawcy cenę.

Stosownie do przedmiotu niniejszej pracy, zauważyć trzeba, iż najważniejszym i głównym obowiązkiem sprzedającego jest przeniesienie na kupującego własności rzeczy bądź też przeniesienie na kupującego prawa majątkowego będącego przedmiotem umowy. Należy podkreślić tu, że w zależności od przyjętego w danym systemie prawnym rozwiązania umowa sprzedaży może automatycznie wywoływać skutek rozporządzający (powodować przesunięcia majątkowe), bądź też jedynie zobowiązywać kontrahenta do dokonania osobnego aktu, mającego taki skutek. Polski Kodeks cywilny przyjął rozwiązanie znane z systemu francuskiego – do zmiany właściciela rzeczy oznaczonej co do tożsamości dochodzi już w chwili zawarcia umowy, a do zmiany właściciela rzeczy oznaczonej co do gatunku lub rzeczy przyszłej dochodzi dopiero w momencie jej wydania kupującemu. Co ważne, w przypadku wyłącznie zobowiązaniowego skutku umowy sprzedaży sprzedawca zobowiązany jest do dokonania dalszych czynności niezbędnych do powstania skutku rozporządzającego.

Dalszym podstawowym obowiązkiem sprzedawcy jest wydać rzecz lub inne dobro kupującemu. Przez wydanie rzeczy należy rozumieć faktyczne działanie o charakterze czynności prawnej. Polega ono nie tylko na przeniesieniu posiadania, jak przewidują art. 348 do 351 Kodeksu cywilnego, ale także samym umożliwieniu nabywcy odebrania zakupionej rzeczy, jaka została mu w rzeczywistości zaoferowana. Zatem bez względu na to, czy nabywca faktycznie przyjął do własnej dyspozycji daną rzecz (jak wynika z wyroku Sądu Najwyższego z 28 lipca 1999 o sygn. akt II CKN 552/98). Podsumowując – cel wydania rzeczy to zapewnienie nabywcy możliwości rzeczywistego użytkowania zakupionej rzeczy i pozyskanie nad nią bezpośredniej władzy.

Wskazać należy, iż wydanie rzeczy przez sprzedawcę zostało w Kodeksie cywilnym dość szeroko unormowane, w szczególności w kwestiach terminu, miejsca i kosztów wydania. Termin i miejsce wydania rzeczy mogą, lecz nie muszą wynikać z treści umowy. Dla uniknięcia ewentualnych wątpliwości warto jednak w umowie precyzyjnie określić moment, w którym dochodzi do wydania i jednocześnie odbioru przedmiotu sprzedaży. W zasadzie w tej samej chwili sprzedawca czy dostawca zdejmuje z siebie ryzyko przypadkowej utraty lub uszkodzenia towaru. W przypadku gdy umowa nie określa terminu wydania rzeczy, powinno to nastąpić niezwłocznie po wezwaniu ze strony kupującego. Jeżeli miejsce wydania rzeczy nie jest oznaczone ani nie wynika z właściwości zobowiązania, powinno ono nastąpić tam, gdzie w chwili zawarcia umowy sprzedawca miał zamieszkanie lub siedzibę. Jednak strony mogą ustalić, że przedmiot sprzedaży zostanie przesłany za pośrednictwem przewoźnika do innego miejsca, np. do siedziby kupującego. Wówczas – na wypadek wątpliwości w tym względzie – ustawodawca nakazuje uznawać, że wydanie przedmiotu sprzedaży zostało dokonane z chwilą, gdy w celu dostarczenia rzeczy na miejsce przeznaczenia sprzedawca powierzył ją przewoźnikowi trudniącemu się przewozem rzeczy tego rodzaju.

Koszty dostawy towaru zwykle są przedmiotem uzgodnień między stronami i takie mają oczywiście pierwszeństwo przed rozwiązaniami kodeksowymi. W braku jednak ustaleń w tej kwestii, choćby poprzez ogólne rozstrzygnięcie, która ze stron ponosić będzie wszelkie koszty związane z zawarciem i wykonaniem umowy sprzedaży, zasadą jest, że koszty związane z wydaniem towaru obciążają sprzedawcę. Mowa o wydatkach związanych z przesłaniem rzeczy, jej ubezpieczeniem na czas przewozu, zmierzeniem, zważeniem oraz opakowaniem towaru.

Wydanie rzeczy powinno nastąpić wraz z odpowiedni­ej dokumentami związanymi z rzeczą (art. 546 § 1 KC), a także z instrukcją i wszelkimi innymi informacjami niezbędnymi do prawi­dłowego korzystania z rzeczy (art. 546 § 2 KC). Do obowiązków ściśle związanych z wydaniem rzeczy należy udzielenie kupującemu przez sprzedawcę wszelkich wyjaśnień o stosunkach prawnych faktycznych odnoszących się do rzeczy sprzedanej. Zgodnie z art. 545 § 1 KC z wydaniem rzeczy łączy się również obowiązek sprzedawcy należytego opako­wania i jej zabezpieczenia oraz zapewnienie odpowiedniego przewo­zu stosownie do właściwości rzeczy.

            Należy zauważyć, iż katalog kodeksowych obowiązków sprzedawcy został dodatkowo poszerzony o czynności wprowadzone doń ustawą z dnia 30 maja 2014 r. o prawach konsumenta (Dz. U. z 2014, poz. 827). Rozszerzenie przedmiotowego katalogu dotyczy zasadniczo jedynie sprzedaży konsumenckiej, której stronami są konsument (tj. osoba fizyczna dokonująca z przedsiębiorcą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową) oraz przedsiębiorca (tj. osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną, prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową). Obowiązki, o których mowa dotyczą przede wszystkim:

1.      informacji dotyczących przedmiotu sprzedaży przekazywanych konsumentowi przed zawarciem umowy – sprzedawca jest obowiązany udzielić konsumentowi jasnych, zrozumiałych i niewprowadzających w błąd informacji w języku polskim, wystarczających do prawidłowego i pełnego korzystania z rzeczy sprzedanej;

2.      oznaczenia przedmiotu sprzedaży w miejscu sprzedaży – sprzedawca jest obowiązany umieścić w miejscu sprzedaży informację dotyczącą rodzaju rzeczy, jej głównej cechy użytkowej oraz wskazania producenta lub importera rzeczy (o ile rzecz nie jest sprzedawana w opakowaniu jednostkowym lub w zestawie);

3.      ekspozycji przedmiotu sprzedaży w miejscu sprzedaży – sprzedawca jest obowiązany zapewnić w miejscu sprzedaży odpowiednie warunki techniczno-organizacyjne umożliwiające dokonanie wyboru rzeczy sprzedanej i sprawdzenie jej jakości, kompletności oraz funkcjonowania głównych mechanizmów i podstawowych podzespołów;

4.      informacji dotyczących postanowień umowy sprzedaży – sprzedawca jest obowiązany wyjaśnić znaczenie poszczególnych postanowień umowy, o ile konsument wystąpi z takim żądaniem;

5.      terminu wydania rzeczy konsumentowi – sprzedawca powinien wydać konsumentowi zamówiony towar niezwłocznie, nie później niż w terminie 30 dni od daty zawarcia umowy, chyba że w umowie określono inaczej;

6.      sposobu wydania rzeczy konsumentowi – sprzedawca jest obowiązany wydać konsumentowi wraz z rzeczą sprzedaną wszystkie elementy jej wyposażenia oraz sporządzone w języku polskim instrukcje obsługi, konserwacji i inne dokumenty wymagane przez odrębne przepisy.

B I B L I O G R A F I A

           

I. PUBLIKACJE KSIĄŻKOWE

(monografie, podręczniki, prace naukowe oraz rozdziały w pracach zbiorowych)

1.       Czachórski W., Brzozowski A., Safjan M., Skowrońska-Bocian E., Zobowiązania. Zarys wykładu, Warszawa 2011.

2.       Kaczmarek-Templin B., Stec P., Szostek D., Ustawa o prawach konsumenta. Kodeks cywilny (wyciąg). Komentarz, Warszawa 2014.

3.       Katner W.J., Umowa sprzedaży w obrocie gospodarczym, Warszawa 1996.

4.       Katner W.J., Umowne nabycie własności ruchomości, Warszawa 1995.

5.       Kodeks cywilny. Komentarz do art. 1-449. Tom I, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2015.

6.       Kodeks cywilny. Komentarz do art. 450–1088. Tom II, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2015.

7.       Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, Warszawa 2014.

8.       Kodeks cywilny. Komentarz, red. K. Osajda, Warszawa 2014, Legalis.

9.       Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania – część szczególna, red. A. Kidyba, Warszawa 2014.

10.   Komentarz do Kodeksu cywilnego, Tom 2, red. G. Bieniek, Warszawa 2011.

11.   Łętowska E., Dwa cywilnoprawne aspekty praw zwierząt: dereifikacja i personalizacja, [w:] Studia z prawa prywatnego: księga pamiątkowa ku czci prof. Biruty Lewaszkiewicz-Petrykowskiej, red. A. Szpunar, Łódź 1997.

12.   Radwański Z., Olejniczak A., Zobowiązania – część ogólna, Warszawa 2008.

13.   Radwański Z., Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2008.

14.   System prawa cywilnego. Część ogólna, Tom I, red. S. Grzybowski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1985.

15.   System prawa cywilnego. Prawo zobowiązań - część szczegółowa, Tom III, cz. 2, red. S. Grzybowski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1976.

16.   System prawa prywatnego, Tom 7, red. J. Rajskiego, Warszawa 2011.

17.   Wasilkowski J., Zarys prawa rzeczowego, Warszawa 1963.

II. ARTYKUŁY I GLOSY

1.       Katner W.J., Glosa do wyroku SN z 28.07.1999 r., II CKN 552/98, PS 2000, Nr 7-8.

2.       Kubala W., Glosa do wyroku SN z 28.7.1999 r., II CKN 552/98, Pal. 2000, Nr 9-10.

3.       Lewandowski R., Wybrane aspekty prawne sprzedaży przedsiębiorstwa w ramach transakcji typu asset deal, MoP 2005, Nr 7.

4.       M. Krajewski, Charakter prawny przeniesienia posiadania, SPP 2013, Nr 3.

5.       Machnikowski P., O niektórych zagadnieniach „weksli dyskontowych”, PPH 2002, Nr 3.

6.       Naworski J., Glosa do wyroku SN z 28.07.1999 r., II CKN 552/98, MoP 2000, Nr 8.

7.       Rajski J., Szczególne rodzaje sprzedaży premiowanej nagrodami a umowy gry, PPH 1995, Nr 1.

8.       Rudnicki S., Glosa do postanowienia SN z dnia 26 marca 1998 r., I CKN 586/97, OSP 1998, z. 12, poz. 220.

9.       Rudnicki S., O pojęciu nieruchomości w prawie cywilnym, PS 1999, Nr 9.

III. AKTY NORMATYWNE

(w porządku chronologicznym)

1.       Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (tekst jedn.: Dz. U. 2014 r., poz. 121)

2.       Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn.: Dz. U. 2006 r., Nr 90, poz. 631)

3.      Ustawa z 24 czerwca 1994 r. o własności lokali (tekst jedn.: Dz. U. 2000 r., Nr 80, poz. 903 ze zm.)

4.       Ustawa z 13 października 1995 r. – Prawo łowieckie (tekst jedn. Dz. U. 2005 r., Nr 127, poz. 1066 ze zm.)

5.       Ustawa z 10 kwietnia 1997 r. – Prawo energetyczne (tekst jedn. Dz. U. 2006 r. Nr 89, poz. 625 ze zm.)

6.      Ustawa z 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwie­rząt (tekst jedn. Dz. U. 2003 r., Nr 106, poz. 1002 ze zm.)

7.      Ustawa z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (tekst jedn. Dz. U. 2012 r., poz. 1225)

8.      Ustawa z 29 listopada 2000 r. – Prawo atomowe (tekst jedn. Dz. U. 2007 r., Nr 42, poz. 276 ze zm.)

9.       Ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (tekst jedn.: Dz. U. 2013 r., poz. 1222)

10.   Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o opakowaniach i odpadach opakowaniowych (Dz. U. 2001 r., Nr 63, poz. 638)

11.   Ustawa z 18 lipca 2001 r. – Prawo wodne (tekst jedn.: Dz. U. 2005 r., Nr 239, poz. 2019 ze zm.)

12.  Ustawa z dnia 18 września 2001 r. – Kodeks morski (tekst jedn.: Dz. U. 2013, poz. 758 ze zm.)

13.  Ustawa z dnia 27 lipca 2002 r. o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej oraz o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz. U. 2002 r., Nr 141, poz. 1176 ze zm.)

14.   Ustawa z dnia 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego (tekst jedn.: Dz. U. 2012 r., poz. 803)

15.   Ustawa z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad nimi (Dz. U. 2003 r., Nr 162, poz. 1568 ze zm.)

16.   Ustawa z 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowy­waniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (Dz. U. 2005 r., Nr 169, poz. 1411 ze zm.)

17.   Ustawa z 9 czerwca 2011 r. – Prawo geologiczne i górnicze (Dz. U. 2011 r., Nr 163, poz. 981 ze zm.)

18.   Ustawa z dnia 30 maja 2014 r. o prawach konsumenta (Dz. U. 2014, poz. 827)

IV. ORZECZNICTWO

(w porządku chronologicznym)

1.       Wyrok SN z 30.10.1969 r., II CR 430/69, OSN 1970, Nr 9, poz. 152.

2.       Wyrok SN z 21.08.1974 r., I CR 332/74, OSPiKA 1975, Nr 6, poz. 140.

3.       Wyrok SN z 7.04.1975 r., II CR 97/75, OSPiKA 1977, Nr 4, poz. 76.

4.       Postanowienie SN z 8.5.1975 r., III CRN 51/75, Legalis.

5.       Wyrok SN z 9.01.1976 r., III CRN 356/75, OSNCP 1976, nr 11, poz. 250.

6.       Uchwała SN z 30.12.1988 r., III CZP 48/88, OSNCP 1989, nr 3, poz. 36.

7.       Wyrok SN z 18.12.1996 r.; I CKN 27/96; OSNC 1997 nr 4 poz. 43.

8.       Wyrok SN z 28.07.1999 r., II CKN 552/98, OSN 2000, Nr 2, poz. 24.

9.       Wyrok SN z 10.11.1999 r., I CKN 201/98, OSNIC 2000, nr 5, poz. 93.

10.   Wyrok SN z 13.04.2000 r., III CKN 859/99, Legalis.

11.   Wyrok SA w Poznaniu z 4.04 2001 r., I ACa 72/01, OSA 2002, z. 2, poz. 6.

12.   Wyrok SN z 6.02.2002 r., III RN 205/00, Pr. Pr. 2003, nr 1, s. 63.

13.   Wyrok SN z 18.04.2002 r., II CKN 1226/00, OSN 2003, Nr 4, poz. 59.

14.   Wyrok SN z 26.11.2002 r., V CKN 1418/00, Legalis..

15.   Wyrok SN z 28.02.2003 r., V CKN 1701/00, MoP 2005, Nr 18, poz. 909.

16.   Wyrok SN z 2.12.2003 r., III CK 141/02, Wspólnota 2003, nr 26.

17.   Wyrok SN z 28.07.2005 r., V CK 58/05, Legalis.

18.   Wyrok SA w Poznaniu z 28.12.2005 r., I ACa 735/05, Legalis.

19.   Postanowienie SN z 9.06.2006 r., I KZP 14/06, Legalis.

20.   Postanowienie SN z 10.01.2008 r., IV CSK 331/07, Legalis..

21.   Wyrok SN z 28.05.2008 r., II CSK 35/08, MoP 2008, Nr 13.

22.   Wyrok SA z 20.02.2009 r., I ACA 65/09, Legalis.

23.   Wyrok SA w Poznaniu z 17.06.2010 r., I ACA 465/10, Legalis.

24.   Wyrok SN z 2.12.2010 r., I CSK 10/10, Legalis.

25.   Uchwała SN z 9.12.2011 r., III CZP 79/11, OSNC 2012, Nr 6, poz. 74.

26.   Postanowienie SN z 4.04.2012 r., I CSK 359/11, OSNC 2012, Nr 9, poz. 111.

27.   Wyrok SA w Szczecinie z 25.04.2013 r., I ACA 176/13, Legalis.

28.   Wyrok SA w Białymstoku z 26.06.2013 r., I ACA 275/13, Legalis.

WYKAZ SKRÓTÓW UŻYTYCH W PRACY

art.             - artykuł

Dz. U.         - Dziennik Ustaw

KC             - Kodeks cywilny

KSH          - Kodeks spółek handlowych

MoP           - Monitor Prawniczy

n.               - następna (-y, -e)

Nr / nr        - numer

OSN           - Orzecznictwo Sądu Najwyższego

OSNC        - Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna

OSP           - Orzecznictwo Sądów Polskich

Pal.            - Palestra

pod red.     - pod redakcją

poz.            - pozycja

PPH           - Przegląd Prawa Handlowego

PS              - Przegląd Sądowy

r.                - rok (-u)

red.            - redakcja

s.                - strona (-y)

SA              - Sąd Apelacyjny

SN              - Sąd Najwyższy

SPP            - Studia Prawa Prywatnego

t.                - tom

tekst jedn.  - tekst jednolity

z późn. zm. - z późniejszą zmianą (zmianami)

ze zm.         - ze zmianą (zmianami)

---

^[1] Ustawa z dnia 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny (tekst jedn.: Dz. U. 2014 r., poz. 121); dalej jako: KC.

[2] W. Czachórski, A. Brzozowski, M. Safjan, E. Skowrońska-Bocian, Zobowiązania. Zarys wykładu, Warszawa 2011, s. 279.

[3] Z. Banaszczyk [w:] Kodeks cywilny. Komentarz do art. 450–1088. Tom II, pod red. K. Pietrzykowskiego, Warszawa 2015, art. 535, Nb 2.

[4] W.J. Katner [w:] System prawa prywatnego. Tom 7, pod red. J. Rajskiego, Warszawa 2011, s. 4.

[5] W. Czachórski, A. Brzozowski, M. Safjan, E. Skowrońska-Bocian, Zobowiązania. Zarys wykładu, Warszawa 2011, s. 279.

[6] K. Osajda (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2014, Legalis: komentarz do art. 603.

[7] J. Rajski [w:] System prawa prywatnego. Tom 7, pod red. J. Rajskiego, Warszawa 2011, s. 9.

[8] J. Skąpski [w:] System prawa cywilnego. Prawo zobowiązań - część szczegółowa, Tom III, cz. 2, pod red. S. Grzybowskiego, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1976, s. 25.

[9] Pogląd M. Wojdyły za: W.J. Katner [w:] System prawa prywatnego. Tom 7, pod red. J. Rajskiego, Warszawa 2011, s. 5.

[10] Wskazuje na to J. Rajski [w:] System prawa prywatnego. Tom 7, pod red. J. Rajskiego, Warszawa 2011, s. 9.

[11] K. Osajda (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2014, Legalis: komentarz do art. 535.

[12] G. Bieniek [w:] Komentarz do Kodeksu cywilnego, Tom 2, pod red. G. Bieńka, Warszawa 2011, s. 17.

[13] Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania – część ogólna, Warszawa 2008, s. 121.

[14] Wyrok SN z 2.12.2003 r., III CK 141/02, Wspólnota 2003, nr 26, s. 53.

[15] Z. Banaszczyk [w:] Kodeks cywilny. Komentarz do art. 450–1088. Tom II, pod red. K. Pietrzykowskiego, Warszawa 2015, art. 535, Nb 13

[16] Wyrok SN z 2.12.2003 r., III CK 141/02, Wspólnota 2003, nr 26, s. 53.

[17] Uchwała SN z 9.12.2011 r., III CZP 79/11, OSNC 2012, Nr 6, poz. 74.

[18] Wyrok SN z 28.05.2008 r., II CSK 35/08, MoP 2008, Nr 13, s. 678.

[19] Z. Banaszczyk [w:] Kodeks cywilny. Komentarz do art. 450–1088. Tom II, pod red. K. Pietrzykowskiego, Warszawa 2015, art. 535, Nb 13

[20] Wyrok SN z 26.11.2002 r., V CKN 1418/00, Legalis.

[21] P. Machnikowski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. E. Gniewka, P. Machnikowskiego, Warszawa 2014, art. 535, Nb 141.

[22] Wyrok SN z 30.10.1969 r., II CR 430/69, OSN 1970, Nr 9, poz. 152.

[23] J. Rajski [w:] System prawa prywatnego. Tom 7, pod red. J. Rajskiego, Warszawa 2011, s. 13.

[24] Wyrok SN z 2.12.2010 r., I CSK 10/10, Legalis.

[25] J.P. Naworski, Glosa do wyroku SN z dnia 28 lipca 1999 r., II CKN 552/98, Mon. Praw. 2000, nr 8, s. 506.

[26] J. Rajski, Szczególne rodzaje sprzedaży premiowanej nagrodami a umowy gry, PPH 1995, nr 1, s. 28.

[27] J. Rajski [w:] System prawa prywatnego. Tom 7, pod red. J. Rajskiego, Warszawa 2011, s. 9.

[28] Z. Banaszczyk [w:] Kodeks cywilny. Komentarz do art. 450–1088. Tom II, pod red. K. Pietrzykowskiego, Warszawa 2015, art. 535, Nb 10.

[29] J. Rajski [w:] System prawa prywatnego. Tom 7, pod red. J. Rajskiego, Warszawa 2011, s. 14.

[30] J. Skąpski [w:] System prawa cywilnego. Prawo zobowiązań - część szczegółowa, Tom III, cz. 2, pod red. S. Grzybowskiego, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1976, s. 28.

[31] Ibidem.

[32] Ustawa z dnia 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego (tekst jedn.: Dz. U. 2012 r., poz. 803).

[33] K. Osajda (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2014, Legalis: komentarz do art. 535.

[34] G. Bieniek [w:] Komentarz do Kodeksu cywilnego, Tom 2, pod red. G. Bieńka, Warszawa 2011, s. 29.

[35] Ibidem.

[36] Ibidem.

[37] Z. Radwański, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2008, s. 289.

[38] Ibidem.

[39] Ibidem, s.292.

[40] Ibidem, s.293.

[41] J. Rajski [w:] System prawa prywatnego. Tom 7, pod red. J. Rajskiego, Warszawa 2011, s. 16.

[42] Ustawa z dnia 30 maja 2014 r. o prawach konsumenta (Dz. U. 2014 r., poz. 827).

[43] Ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (tekst jedn.: Dz. U. 2013 r., poz. 1222).

[44] Ustawa z dnia 18 września 2001 r. – Kodeks morski (tekst jedn.: Dz. U. 2013 r., poz. 758 ze zm.).

[45] Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn.: Dz. U. 2006 r., Nr 90, poz. 631 ze zm.).

[46] K. Osajda (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2014, Legalis: komentarz do art. 543.

[47] Wyrok SN z 6.02.2002 r., III RN 205/00, Pr. Pr. 2003, nr 1, s. 63.

[48] J. Wasilkowski, Zarys prawa rzeczowego, Warszawa 1963, s. 8 i n. oraz s. 17.

[49] Ustawa z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad nimi (Dz. U. 2003 r., Nr 162, poz. 1568 ze zm.).

[50] Z. Radwański, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2008, s. 114.

[51] E. Łętowska, Dwa cywilnoprawne aspekty praw zwierząt: dereifikacja i personalizacja, [w:] Studia z prawa prywatnego: księga pamiątkowa ku czci prof. Biruty Lewaszkiewicz-Petrykowskiej, red. A. Szpunar, Łódź 1997.

[52] Ustawa z 13 października 1995 r. – Prawo łowieckie (tekst jedn. Dz. U. 2005 r., Nr 127, poz. 1066 ze zm.).

[53] Ustawa z 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwie­rząt (tekst jedn. Dz. U. 2003 r., Nr 106, poz. 1002 ze zm.).

[54] Ustawa z 18 lipca 2001 r. – Prawo wodne (tekst jedn. Dz. U. 2005 r. Nr 239, poz. 2019 ze zm.).

[55] Ustawa z 9 czerwca 2011 r. – Prawo geologiczne i górnicze (Dz. U. 2011 r., Nr 163, poz. 981 ze zm.).

[56] Ustawa z 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowy­waniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (Dz. U. 2005 r., Nr 169, poz. 1411 ze zm.).

[57] S. Rudnicki, O pojęciu nieruchomości w prawie cywilnym, Przegląd Sądowy, nr 9/1999, s. 70.

[58] Ustawa z 24 czerwca 1994 r. o własności lokali (tekst jedn.: Dz. U. 2000 r., Nr 80, poz. 903 ze zm.).

[59] Postanowienie SN z 10.01.2008 r., IV CSK 331/07, Legalis.

[60] Wyrok SN z 7.4.1975 r., II CR 97/75, OSPiKA 1977, Nr 4, poz. 76.

[61] A. Kidyba, Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania - część szczególna, Warszawa 2014, s. 14.

[62] Postanowienie SN z 4.04.2012 r., I CSK 359/11, OSNC 2012, Nr 9, poz. 111.

[63] Wyrok SA w Poznaniu z 17.06.2010 r., I ACA 465/10, Legalis.

[64] Postanowienie SN z 8.05.1975 r., III CRN 51/75, Legalis.

[65] W.J. Katner, Umowne nabycie własności ruchomości, Warszawa 1995, s. 47.

[66] Ibidem, s. 33.

[67] Z. Radwański, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2008, s. 118.

[68] S. Grzybowski [w:] System prawa cywilnego. Część ogólna, Tom I, pod red. S. Grzybowskiego, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1985, s. 425.

[69] Uchwała SN z 30.12.1988 r., III CZP 48/88, OSNCP 1989, nr 3, poz. 36.

[70] Wyrok SN z 9.01.1976 r., łll CRN 356/75, OSNCP 1976, nr 11, poz. 250.

[71] J. Rajski [w:] System prawa prywatnego. Tom 7, pod red. J. Rajskiego, Warszawa 2011, s. 38.

[72] Ibidem.

[73] J. Skąpski [w:] System prawa cywilnego. Prawo zobowiązań - część szczegółowa, Tom III, cz. 2, pod red. S. Grzybowskiego, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1976, s. 42.

[74] Ibidem.

[75] Wyrok SN z 18.12.1996 r.; I CKN 27/96; OSNC 1997 nr 4 poz. 43.

[76] J. Rajski [w:] System prawa prywatnego. Tom 7, pod red. J. Rajskiego, Warszawa 2011, s. 33.

[77] Ustawa z 29 listopada 2000 r. – Prawo atomowe (tekst jedn.: Dz. U. 2007 r., Nr 42, poz. 276 ze zm.).

[78] Ustawa z 10 kwietnia 1997 r. – Prawo energetyczne (tekst jedn.: Dz. U. 2006 r., Nr 89, poz. 625 ze zm.).

[79] Postanowienie SN z 9.06.2006 r., I KZP 14/06, Legalis.

[80] K. Osajda (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2014, Legalis: komentarz do art. 535.

[81] Ibidem.

[82] Wyrok SA w Poznaniu z 4.04 2001 r., I ACa 72/01, OSA 2002, z. 2, poz. 6.

[83] P. Machnikowski, O niektórych zagadnieniach „weksli dyskontowych”, PPH 2002, nr 3, s. 30.

[84] R. Lewandowski, Wybrane aspekty prawne sprzedaży przedsiębiorstwa w ramach transakcji typu asset deal, MP 2005, nr 7, s. 362.

[85] Wyrok SA w Poznaniu z 28.12.2005 r., I ACa 735/05, Legalis.

[86] W.J. Katner [w:] System prawa prywatnego. Tom 7, pod red. J. Rajskiego, Warszawa 2011, s. 13.

[87] W. Kubala, Glosa do wyroku SN z 28.7.1999 r., II CKN 552/98, Pal. 2000, Nr 9-10, s. 190.

[88] O ile oczywiście sprzedawca jest podmiotem prowadzącym działalność gospodarczą w ramach której zawiera umowę sprzedaży z kupującym.

[89] Z. Banaszczyk [w:] Kodeks cywilny. Komentarz do art. 450–1088. Tom II, pod red. K. Pietrzykowskiego, Warszawa 2015, s. 7.

[90] Ibidem, s. 16.

[91] G. Bieniek [w:] Komentarz do Kodeksu cywilnego, Tom 2, pod red. G. Bieńka, Warszawa 2011, s. 17

[92]   J. Skąpski [w:] System prawa cywilnego. Prawo zobowiązań - część szczegółowa, Tom III, cz. 2, pod red. S. Grzybowskiego, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1976, s. 84.

[93] Ibidem, s. 84; K. Osajda (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2014, Legalis: komentarz do art. 535.

[94] Wyrok SN z 28.07.2005 r., V CK 58/05, Legalis.

[95] Wyrok SN z 28.02.2003 r., V CKN 1701/00, MoP 2005, Nr 18, poz. 909.

[96] M. Krajewski, Charakter prawny przeniesienia posiadania, SPP 2013, Nr 3, s. 87.

[97] Ibidem, s. 89.

[98] Ibidem, s. 91.

[99] Wyrok SN z 10.11.1999 r., I CKN 201/98, OSNIC 2000, nr 5, poz. 93.

[100] Wyrok SN z 13.04.2000 r., III CKN 859/99, Legalis.

[101] K. Osajda (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2014, Legalis: komentarz do art. 535.

[102] Wyrok SN z 18.04.2002 r., II CKN 1226/00, OSN 2003, Nr 4, poz. 59..

[103] M. Krajewski, Charakter prawny przeniesienia posiadania, SPP 2013, Nr 3, s. 93.

[104] Wyrok SN z 13.4.2000 r., III CKN 859/99, Legalis.

[105] Wyrok SN z 10.11.1999 r., I CKN 201/98, Prok. i Pr. 2001, Nr 2, s. 20-21.

[106] Wyrok SN z 28.07.1999 r., II CKN 552/98, OSN 2000, Nr 2, poz. 24 z glosami krytycznymi W. Katnera, PS 2000, Nr 7-8, s. 139-149; J. Naworskiego, MoP 2000, Nr 8, s. 506-510.

[107] W. Kubala, Glosa do wyroku SN z dnia 28 lipca 1999 r., II CKN 552/98, „Palestra’ 2000, nr 9-10.

[108] W.J. Katner, Glosa do wyroku SN z 28.7.1999 r., II CKN 552/98, PS 2000, Nr 7-8, s. 139-149.

[109] Wyrok  SN z 26.11.2002 r., V CKN 1418/00, Legalis.

[110] G. Bieniek [w:] Komentarz do Kodeksu cywilnego, Tom 2, pod red. G. Bieńka, Warszawa 2011, s. 41.

[111] W.J. Katner, Glosa do wyroku SN z 28.7.1999 r., II CKN 552/98, PS 2000, Nr 7-8, s. 139-149.

[112] Z. Banaszczyk [w:] Kodeks cywilny. Komentarz do art. 450–1088. Tom II, pod red. K. Pietrzykowskiego, Warszawa 2015, s. 11.

[113] G. Bieniek [w:] Komentarz do Kodeksu cywilnego, Tom 2, pod red. G. Bieńka, Warszawa 2011, s. 38.

[114] Ibidem.

[115] Z. Banaszczyk [w:] Kodeks cywilny. Komentarz do art. 450–1088. Tom II, pod red. K. Pietrzykowskiego, Warszawa 2015, s. 15.

[116] Ibidem, s. 37.

[117] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz do art. 1-449. Tom I, Warszawa 2015, s. 692.

[118] W.J. Katner, Umowa sprzedaży w obrocie gospodarczym, Warszawa 1996, s. 163.

[119] A. Kidyba, Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania - część szczególna, Warszawa 2014, s. 59.

[120] G. Bieniek [w:] Komentarz do Kodeksu cywilnego, Tom 2, pod red. G. Bieńka, Warszawa 2011, s. 48.

[121] Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o opakowaniach i odpadach opakowaniowych (Dz. U. 2001 r., Nr 63, poz. 638 ze zm.).

[122] K. Osajda (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2014, Legalis: komentarz do art. 546.

[123] Ibidem.

[124] Ibidem.

[125] P. Machnikowski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. E. Gniewka, P. Machnikowskiego, Warszawa 2014, art. 546, Nb 341.

[126] Ibidem.

[127] A. Kidyba, Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania - część szczególna, Warszawa 2014, s. 139.

[128] Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne - część ogólna, Warszawa 2011, s. 294-295.

[129] Ibidem, s. 296.

[130] W.J. Katner [w:] System prawa prywatnego. Tom 7, pod red. J. Rajskiego, Warszawa 2011, s. 73.

[131] Ibidem.

[132] Wyrok SA w Białymstoku z 26.06.2013 r., I ACA 275/13, Legalis.

[133] Wyrok SN z 21.08.1974 r., I CR 332/74, OSPiKA 1975, Nr 6, poz. 140.

[134] W.J. Katner [w:] System prawa prywatnego. Tom 7, pod red. J. Rajskiego, Warszawa 2011, s. 75.

[135] Ibidem, s. 76.

[136] P. Machnikowski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. E. Gniewka, P. Machnikowskiego, Warszawa 2014, art. 546, Nb 344.

[137] Ibidem.

[138] Ibidem.

[139] K. Osajda (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2014, Legalis: komentarz do art. 546.

[140] Ibidem.

[141] Wyrok SA w Szczecinie z 25.04.2013 r., I ACA 176/13, Legalis; w uzasadnieniu podkreślono, że strony mogą uzgodnić, że pewne dokumenty, nawet konieczne w przypadku danej rzeczy, nie będą wydane nabywcy, lecz ciężar dowodu tego ustalenia spoczywa na sprzedawcy.

[142] K. Osajda (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2014, Legalis: komentarz do art. 546.

[143] A. Kidyba, Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania - część szczególna, Warszawa 2014, s. 141.

[144] K. Osajda (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2014, Legalis: komentarz do art. 546.

[145] Ibidem.

[146] P. Machnikowski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. E. Gniewka, P. Machnikowskiego ,Warszawa 2014, art. 546, Nb 346.

[147] K. Osajda (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2014, Legalis: komentarz do art. 546.

[148] B. Kaczmarek-Templin, P. Stec, D. Szostek (red.), Ustawa o prawach konsumenta. Kodeks cywilny (wyciąg). Komentarz, Warszawa 2014, s. 349.

[149] Wyrok SA z 20.02.2009 r., I ACA 65/09, Legalis.

[150] G. Bieniek [w:] Komentarz do Kodeksu cywilnego, Tom 2, pod red. G. Bieńka, Warszawa 2011, s. 49.

[151] K. Osajda (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2014, Legalis: komentarz do art. 547.

[152] Ustawa z dnia 30 maja 2014 r. o prawach konsumenta (Dz. U. z 2014 r., poz. 827, dalej w podrozdziale jako: ustawa).

[153] Ustawa z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (tekst jedn.: Dz. U. 2012 r., poz. 1225).

[154] Ustawa z dnia 27 lipca 2002 r. o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej oraz o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz. U. 2002 r., Nr 141, poz. 1176 ze zm.).

[155] B. Kaczmarek-Templin, P. Stec, D. Szostek (red.), Ustawa o prawach konsumenta. Kodeks cywilny (wyciąg). Komentarz, Warszawa 2014, s. 340.

[156] K. Osajda (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2014, Legalis: komentarz do art. 543¹.

[157] B. Kaczmarek-Templin, P. Stec, D. Szostek (red.), Ustawa o prawach konsumenta. Kodeks cywilny (wyciąg). Komentarz, Warszawa 2014, s. 342.

[158] E. Gniewek [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. E. Gniewka, P. Machnikowskiego, Warszawa 2014, art. 492, Nb 297.

[159] B. Kaczmarek-Templin, P. Stec, D. Szostek (red.), Ustawa o prawach konsumenta. Kodeks cywilny (wyciąg). Komentarz, Warszawa 2014, s. 343.

[160] W. Czachórski, A. Brzozowski, M. Safjan, E. Skowrońska-Bocian, Zobowiązania. Zarys wykładu, Warszawa 2011, s. 259.

[161] Ibidem, s. 248.

[162] B. Kaczmarek-Templin, P. Stec, D. Szostek (red.), Ustawa o prawach konsumenta. Kodeks cywilny (wyciąg). Komentarz, Warszawa 2014, s. 344.

[163] Ibidem.

[164] Ibidem.

[165] Ibidem, s. 345.

[166] P. Machnikowski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. E. Gniewka, P. Machnikowskiego, Warszawa 2014, art. 546¹, Nb 349.

[167] Ibidem.

[168] B. Kaczmarek-Templin, P. Stec, D. Szostek (red.), Ustawa o prawach konsumenta. Kodeks cywilny (wyciąg). Komentarz, Warszawa 2014, s. 345.

[169] Ibidem.

[170] Ibidem, s. 408.

[171] P. Machnikowski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. E. Gniewka, P. Machnikowskiego ,Warszawa 2014, art. 577³, Nb 387.

[172] Ibidem.